|
|
ARSI INSIAM DAN THENKHATTE
Arsi te hi chi hrang hrang an awm a, a lo pian dan leh a in siam chhawn dan te hi a ngaihnawm in a mak thin hle. Arsi te nunna ber chu Hydrogen leh Helium a ni a, he gas hian kan ral hun a nei thin a, a lo kan ral chuan arsi thi a lo ni a, chu chu nuclear reaction vangin a lo puak darh leh ta thin a ni. chung arsi thenkhat te chu lo tar lang ila-
PULSAR STAR
Pulsar star te hi neutron star ang chi tho mahse vir chak tak ni in an ngai ani. 1916 khan britist astronomerten an hmu chuak a. neutron star nen a a danglam na chu electromagnetic radiation a pe chhuak a ni, November28, 1967, khan a vawi khat nan Jocelyn Bell Burnell leh Antony Hewish ten an chhui chiang a ni.
A in siam dan chu arsi thi dang te ang bawkin a lo puah darh hnu in a lai ah a tlamuk ve tho a mass muk tak nei in a vir chak thung a ni . a vir chak zual deuh phei chu second khat lek chhung in vawi 600 te a vir chhuak hman a ni. an awmna hi a hla em em a eng kum(light year) 5000 vel a hla ah te an awm a ni. tin heng pulsar star ho hian mihring siam chawp ang lo chi radio wave hi a pe chhuak ve reng bawk a,kan lei (earth) pawh a rawn thleng ve deuh reng a ni
Chu a radio wave rawn thawn hmangchuan a awmna chhui a awmsam phah em em bawk a ni. pulsar te hi an te em em leh zual a a hawlhtlanghi km 3 vel chauh a ni. mahse ni(sun) ai khian a let thum vel a rit a ni.
BLACK HOLE
A mizo tawng a han sawi dan vak a awm lo black hole chu enge a nih chiah finfiah theilo mah se a nih dan leh a awmdan phung a tangin ngaihzawn theih leh a nihna ni awm thei thil tamtak a awm. Blackhole chuhip na nasa tak eng zungzam theng a a hip theih a vang in a dum vek a, a bul vel a arsi a eiral puak nasa tak a vang chuan a eng ang pawn a lang thei, a mahtak chu hmuh theihlo thil muk lutuk hipna chak tak nei a ni. chu a hipna vang chuan arsi lian puipui te pawn an hel mupmup mai aa hip na nasat na in a huam chin chu EVENT HORIZON an ti a chu mi pel tawh chu a hip fai vek zel mai a ni, enganga arsi lian pawh ni se, Karl Schwarzschild-a chuan kum 1916 deih tawh khan a lo hmuchhuak tawh a ni.
Black hole hi telescope thatak pawh ahmuh harsa tak a ni a, a hnung a arsi eng kal kawi(lensing) a tangin a awmna hriat theih a ni. kan lei a tang a hlanamen lo a awm an ni a kan lei in a hnai ber chu milky way galaxy centreah hian a awm a ni. chu2 arsi lian pui2 ten an hel dan leh an kal chak dan a tanga hmuh chhuah a ni. vanthengreng ah khian tamtak awm tur a ngaih a ni. arsi te a n lo thih hiana lai ah in hlawm muk in tetakte a nih thleng in a inhlawm a chu chuan hipna namen lo a pe chhuak a chuta tang a lo in siam ah an ngai ber.
kan lei tan a hlauhawm ve pha lova he mi kan galaxy(milky way galaxy) a arsi hnai ber thleng tur pawh hian kum tam tak thang a ngai a ni, kan solar system ringawt pawh hi zau mangkheng mai a ni a pluto(drawf planet) pelh hnu hla tak ah kuiper belt a awm a chu chu simeikhu kan tih mai lung leh vur in pawlh tamtak telescope a hmuh tham loh nimahse lian ve tak tak tho si a awm teuh a,chu pawh hla tak tawh a ni chu a circle a awm in ni hi an hual chhuak vek a ni. Chu mi zawh ah oort cloud a la awm leh a chu chu kuiper belt ai a te deuh vur leh lung hlir a ni a, a tet em a vangin lei a tang a hmuh theih loh a ni. chu chuan ball anga mum hian ni(sun)hi an hual ve thung a, chumi chu kan pelh chuan kan solar system kan pel chauh a van thengreng kan lut tan chauh a ni.
chuti khawp a hla a nih a vang chuan Black hole chu zir harsa tak a nih bak ah kan lei hi blackhole laka a himna pawh hi a lawmawm hrimhrim.
MAGNETAR
Magnetar chu arsi chi khat dang lam tak a ni a. Electromagnetic Radiation nasa tak a pe chhuak a, a tlangpui in X-Ray leh Gamma Ray a pe chhuak tlangpui Black hole ang tho a arsi thi a tang a in siam a ni, a tlangpuiin20km hawlhtlangvel a ni a Ni(sun) ai a let tamtak a muk a ni thung ton maktaduai 100 vel lai a rit(mass) a nei a ni. kan Galaxy(milky way) ah hian hetiang arsi ang chi hi maktaduai 30 vel emaw a aia tam emaw a awm rin a ni.
hetiang magnetar hian magnetic fieldnasa tak a nei a, a lo insiam dan ni ber a an ngaih chu arsi te chu a lo thihin puak nasa tak super nova an tih mai ang hian a lo awm a, chuan a lai ril chu tlamuk in neutron star an tih ah a lo chang ta a,chumi rual chuan a hipna(magnetic field) chu namen lo ina lo pung ta a ni.
February 21 ,2008 khan NASA leh McGill Universitythawk dun chuan neutron star an hmuchhuak a chu chuan magnetic field pe chuak in magnetar ni in an ngai a ni
GAMMA RAY BURST
Gamma Ray Burst chu ray nasa tak eng tluk deuhthaw a chak a in phuh chhuak thui tak mai hi a ni a, Arsi te hi an thih hian Neutron star ah, emaw Quark star ah emaw Black holeah emaw a chang thin a he tian ho hi arsi puitling star an ni tawh lova a ni.
Arsi te chu an lo thih dawn chuan an lo puam lian a red gaint an ti a chu chu a lo puah chuan super nova an ti a ni, chu super nova chuan arsi chu nasa tak mai in a ti vir or vir pui vak mai chu chu beam nasa tak siam in ray a lo phuh chhuak vak thin a ni , a lem a mi ang hian thui tak a in khawh ta thin a ni.A gamma ray phuh chuah hi a thui khawp mai light year tamtak a thui te a ni thin a ni, hetian hi kan galaxy(milky way) pawn a hmuh thinni in a vang hle a ni. kan Ni(sun) pawh khi kum billion 10 vel hnuah chuan a thi ve dawn a ni, tin arsi kan lei a tanga hmuh phak Beltegeusepawh khi arsi thi mek Red giant Star an tih a mi a ni. Heng bak ah hian arsi chi dang a la awm a, hun remchang a sawi ah kan la ti leh dawn nia.
Arsi te hi chi hrang hrang an awm a, a lo pian dan leh a in siam chhawn dan te hi a ngaihnawm in a mak thin hle. Arsi te nunna ber chu Hydrogen leh Helium a ni a, he gas hian kan ral hun a nei thin a, a lo kan ral chuan arsi thi a lo ni a, chu chu nuclear reaction vangin a lo puak darh leh ta thin a ni. chung arsi thenkhat te chu lo tar lang ila-
PULSAR STAR
Pulsar star te hi neutron star ang chi tho mahse vir chak tak ni in an ngai ani. 1916 khan britist astronomerten an hmu chuak a. neutron star nen a a danglam na chu electromagnetic radiation a pe chhuak a ni, November28, 1967, khan a vawi khat nan Jocelyn Bell Burnell leh Antony Hewish ten an chhui chiang a ni.
A in siam dan chu arsi thi dang te ang bawkin a lo puah darh hnu in a lai ah a tlamuk ve tho a mass muk tak nei in a vir chak thung a ni . a vir chak zual deuh phei chu second khat lek chhung in vawi 600 te a vir chhuak hman a ni. an awmna hi a hla em em a eng kum(light year) 5000 vel a hla ah te an awm a ni. tin heng pulsar star ho hian mihring siam chawp ang lo chi radio wave hi a pe chhuak ve reng bawk a,kan lei (earth) pawh a rawn thleng ve deuh reng a ni
Chu a radio wave rawn thawn hmangchuan a awmna chhui a awmsam phah em em bawk a ni. pulsar te hi an te em em leh zual a a hawlhtlanghi km 3 vel chauh a ni. mahse ni(sun) ai khian a let thum vel a rit a ni.
BLACK HOLE
A mizo tawng a han sawi dan vak a awm lo black hole chu enge a nih chiah finfiah theilo mah se a nih dan leh a awmdan phung a tangin ngaihzawn theih leh a nihna ni awm thei thil tamtak a awm. Blackhole chuhip na nasa tak eng zungzam theng a a hip theih a vang in a dum vek a, a bul vel a arsi a eiral puak nasa tak a vang chuan a eng ang pawn a lang thei, a mahtak chu hmuh theihlo thil muk lutuk hipna chak tak nei a ni. chu a hipna vang chuan arsi lian puipui te pawn an hel mupmup mai aa hip na nasat na in a huam chin chu EVENT HORIZON an ti a chu mi pel tawh chu a hip fai vek zel mai a ni, enganga arsi lian pawh ni se, Karl Schwarzschild-a chuan kum 1916 deih tawh khan a lo hmuchhuak tawh a ni.
Black hole hi telescope thatak pawh ahmuh harsa tak a ni a, a hnung a arsi eng kal kawi(lensing) a tangin a awmna hriat theih a ni. kan lei a tang a hlanamen lo a awm an ni a kan lei in a hnai ber chu milky way galaxy centreah hian a awm a ni. chu2 arsi lian pui2 ten an hel dan leh an kal chak dan a tanga hmuh chhuah a ni. vanthengreng ah khian tamtak awm tur a ngaih a ni. arsi te a n lo thih hiana lai ah in hlawm muk in tetakte a nih thleng in a inhlawm a chu chuan hipna namen lo a pe chhuak a chuta tang a lo in siam ah an ngai ber.
kan lei tan a hlauhawm ve pha lova he mi kan galaxy(milky way galaxy) a arsi hnai ber thleng tur pawh hian kum tam tak thang a ngai a ni, kan solar system ringawt pawh hi zau mangkheng mai a ni a pluto(drawf planet) pelh hnu hla tak ah kuiper belt a awm a chu chu simeikhu kan tih mai lung leh vur in pawlh tamtak telescope a hmuh tham loh nimahse lian ve tak tak tho si a awm teuh a,chu pawh hla tak tawh a ni chu a circle a awm in ni hi an hual chhuak vek a ni. Chu mi zawh ah oort cloud a la awm leh a chu chu kuiper belt ai a te deuh vur leh lung hlir a ni a, a tet em a vangin lei a tang a hmuh theih loh a ni. chu chuan ball anga mum hian ni(sun)hi an hual ve thung a, chumi chu kan pelh chuan kan solar system kan pel chauh a van thengreng kan lut tan chauh a ni.
chuti khawp a hla a nih a vang chuan Black hole chu zir harsa tak a nih bak ah kan lei hi blackhole laka a himna pawh hi a lawmawm hrimhrim.
MAGNETAR
Magnetar chu arsi chi khat dang lam tak a ni a. Electromagnetic Radiation nasa tak a pe chhuak a, a tlangpui in X-Ray leh Gamma Ray a pe chhuak tlangpui Black hole ang tho a arsi thi a tang a in siam a ni, a tlangpuiin20km hawlhtlangvel a ni a Ni(sun) ai a let tamtak a muk a ni thung ton maktaduai 100 vel lai a rit(mass) a nei a ni. kan Galaxy(milky way) ah hian hetiang arsi ang chi hi maktaduai 30 vel emaw a aia tam emaw a awm rin a ni.
hetiang magnetar hian magnetic fieldnasa tak a nei a, a lo insiam dan ni ber a an ngaih chu arsi te chu a lo thihin puak nasa tak super nova an tih mai ang hian a lo awm a, chuan a lai ril chu tlamuk in neutron star an tih ah a lo chang ta a,chumi rual chuan a hipna(magnetic field) chu namen lo ina lo pung ta a ni.
February 21 ,2008 khan NASA leh McGill Universitythawk dun chuan neutron star an hmuchhuak a chu chuan magnetic field pe chuak in magnetar ni in an ngai a ni
GAMMA RAY BURST
Gamma Ray Burst chu ray nasa tak eng tluk deuhthaw a chak a in phuh chhuak thui tak mai hi a ni a, Arsi te hi an thih hian Neutron star ah, emaw Quark star ah emaw Black holeah emaw a chang thin a he tian ho hi arsi puitling star an ni tawh lova a ni.
Arsi te chu an lo thih dawn chuan an lo puam lian a red gaint an ti a chu chu a lo puah chuan super nova an ti a ni, chu super nova chuan arsi chu nasa tak mai in a ti vir or vir pui vak mai chu chu beam nasa tak siam in ray a lo phuh chhuak vak thin a ni , a lem a mi ang hian thui tak a in khawh ta thin a ni.A gamma ray phuh chuah hi a thui khawp mai light year tamtak a thui te a ni thin a ni, hetian hi kan galaxy(milky way) pawn a hmuh thinni in a vang hle a ni. kan Ni(sun) pawh khi kum billion 10 vel hnuah chuan a thi ve dawn a ni, tin arsi kan lei a tanga hmuh phak Beltegeusepawh khi arsi thi mek Red giant Star an tih a mi a ni. Heng bak ah hian arsi chi dang a la awm a, hun remchang a sawi ah kan la ti leh dawn nia.