HLAKUNGPUI LUAHTUTE CHANCHIN TAWI Source - http://hlakungpui.hpage.com/
1. PATEA KHAWBUNG
Tualte khua Pu Sêlbawnga leh Pi Sinnawiin fanu Zohrângi an neih hnuin, kum 1984 khan fapa Zaliana an nei a. Chu an fapa chu a pisil êm avangin ‘Patêa’ tiin an ko va. ‘Patea’ tih a ni hlen ta a. Patea chhang hi Khangdailova (Pakhuanga tia hriat) a ni a. Chu mi chhang leh chu Râlchhinga a ni. Patea tih loh, anni unaute hian Khawbungah lû an phum vek hlawm.
An pain a thihsan hma avangin Pi Sinnawii chuan a fate a vahvaihpui a. Kum 1903-ah Khawbung lal, Lalbîka rawn bêlin lal Vanlung an ni ta a. Khawbunga zirtirtu hmasa ber Pu Hrangphunga (Phungdawra tia hriat) sikulah Patea hian ziak leh chhiar a thiam a ni. Patea leh Kaphnuni hi Khawbungah chuan Kristian dana innei hmasa ber niin, Tirhkoh Vanchhunga’n a inneihtira. A fate chu Lalengi, Lalauvi, Lalhruaii, Lalhawii, Lalhmingthangi, Lalchungnunga, Lalrema leh Lallianate an ni.
Patea hian hla 55-a phuah a. A hlate chu taima takin Pu B.Lalthangliana’n la khawmin hla 54 a hmu thei a.A hlate hi Pathian pawlnaa phuah a nih hlawm avangin, Kristian hla kan tih hi an ni vek a. Khawhar in, Krismas leh Good Friday vuak vetah sak hlawh tak tak te an ni hlawm.
Hla phuah thiam a nih bakah Thuhriltu ropui tak niin, Tualchhung leh khaw \henawmah a thu sawi a tlângtla hle a. Kum 1919-ah Burma (Myanmar)-ah Chanchin Tha, Tirhkoh Bankuaia , Pu Tuhniamate nen hrilin Tlangkawiah Kohhran an din a ni.
Chutiang taka kohhran châwmtu tha chu ni mah sela, mihring hi kan fel famkim tawk lo \heuh va. Lal Davida ngei pawh khan a en loh tur lam zawk, a General Uria nupui Bethsebi inbual lai a en a, a uire sak a nih kha. Pathian hriak thih meuh pawh heta \ang hian sualah a tluk luh theih zia kan hre theuh awm e. Rawngbawltu \ha hian thlemna an tawk nasa ting mai a lo ni. Patea pawh hi chutiang kawngah chuan a fihlim bik miah lo va. Kum 1922-a kohhran Upaa nemngheh pawh hian Krista lam en lovin nula lam a lo en ve pawh ni fahmiang; nula hmeltha Darngengi nên kohhranin a thunun a.(He Nula hming kan tihlan hi a vahpa Pu Hualkunga phalna laa tilhlan a ni.)
Chu tih laia Patea nupuiin fa a hrin chu fuke nei lo, Mizovin ‘Lungtat fa’ an tih ang hi a ni a. An nupa chuan hum sual a dai vang ni riaka ngaiin “Lalpan min hawisan a nih hi ‘an ti a. A hnua fa pian kim \ha tak an neih leh takah chuan, ‘Lalpan min lo la hawisan lo a nih hi’ tiin a hmingah LALHAWII an sa a.
Rom 8:11-ah chuan –A nih leh an petekna chu an tluk hlenna tur em ni? Hnai lo ve. An tluk avangin Jaintail-te hnenah chuan chhandamna a lo thleng ta zawk a, tih ang khan -
Zion khawpui ka pan laiin,
Suala hliamin ka lo tlu a;
Nangmah lovin khawvelah hian ka \ap Lalpa
Hmâna ka lawmna ber Thlarau min hruai leh rawh.
a lo tih phah thei ta hial a ni.
Kum 1939-ah Mualzawl (Myanmar)-ah a pem a. Indopui II-na-ah Reiek khuaah tla thlain, Japan tlâwm hnuin Kawlzawla chhoh leh tumin khawchhak a rawn pan a. Samthangah kum li lek a awm laiin natna khirh takin a tlak buak a. March 23, 1950 khan ‘Thih lui kamah zaiin i hming ka fak ang’ titu chu Lawng chawlhna tlang thianghlimah a Lalpa hnenah a chawl ta a ni.
2. DAMHAUHVA
Kum 1909 khan Khawbung khua Pu Laikunga leh Pi Thanghnunite nupa chuan fapa an hring a. Chawngtleng lal nula, Khawbung lal Lalbika nupui, Pi Lalzami chuan chu nau chu Lallianchhunga tiin a hming a sa a. Naupang hrisello leh bawrhsawm tak a nih avangin a awmtu chuan ‘Damtea’ a nih hi’ tiin ‘Damte, Dam-te’tiin awih mut nan tak a hmang a. Chuti taka a pi Tuahkhawlin a Dam a hauh takah chuan Damhauhva tiin a hming lem (nick-name) atan a lo pu hlen ta .A thih thlengin Damhauhva tih a ni hlen ta a ni.
Damhauhva hi lei hring nun bêl chianga ngaihtuahtu a nih avangin, lengzêm, chhâwlchhaih leh hla lênglâwng lam thleng phuah thei turin Pathianin Talent a pe a. Hla 51 a phuah a. Hla phuah thiam a nih bakah kut themthiam tak leh mahni ngaihtuahna hmanga hmanraw chher thleng thiam a ni. Lem ziak leh khabe sêp thiam tak a ni bawk.
Pa titi thiam a ni a. German ral runa kalte aiin an ral ram kal chanchin a duh tawka a han sawi chuan a kalte pawhin amen an lo pe thlap thlap \hin. Mizote nunzia hlaa tah lutin Rih lipui te, lelte kiu te, thal leh favang pawh mite mitthlatir theitu a ni.
Naupang bawrhsawm tak ni mah se, a dam an hauh tlat avangin Bible-in mihring dam chen a sawi rahbi pakhat chuang kai phâkin a dam a. Suangtuahna leh ngaihtuahna thûk tak nei mi a nih avangin, leilunga \awih ral mai tura a insuangtuahin a lungawi lo a ni ang –
Hnutiang hmatiang ka dawn changin,
Dârtui ang ka luang ral tur hi ;
Lung a awi lo ve...
a ti thlawt mai a ni. Hun rei tak khum beta a damloh hnuin April 20, 1970-khan ama in, Khawbungah a lei taksa chu dârtui anga luangral tura hnutchhiahin Lalpa hnên a pansan ta a ni.
3. KAPHLEIA
Chalchhingpuia leh Chuailovi fa Kaphleia hi kum 1910 January ni 10 khan |hiak khuaah a piang a. Sialsûkah Primary sikul zovin, Aizawlah Middle sikul a zo leh a. High School Shillong – ah zirin, kum 1935-ah Scottish Church College, Culcutta-ah IA a zir a. Natna khirh tak TB (Ngawr) a vei avangin a dam hlei thei lo va. 17 September 1937 khan Synod Hospital Durtlangah dah luh a ni a. A lehkha zirpui Biakliana nen TB an vei avangin, in tê tak te sak sak-in, chu inah chuan an cheng a. Anmahni chuan an in chu In tê thaw-Veng hming an puttir nain mite tlawhpawh loh in a nih avangin Rûn Khawhar a ni mah zâwk âwm e.
Chu in tê tak têah chuan a hmangaih Zoramah hian thawh tur a tam zia a hmu a, tih theih a neih tlem zia pawh a hai lo. Zoram Hmasawnna turin thahnem a ngai a. Zoram chu hma lam pana ram \ha lehzual a nih theihna turin hma lâkna kawng hrang hrang rawt chhuakin, Essay ngaihnawm tak THLIRTU a vawrh chhuak a. Historical Novel ‘Chhingpuii’chu kum 1938 khan a ziak a. Biakliana nên kârtin chanchin bu an ziak a. Tang tlangin Chhura Chanchin pawh an ziak bawk. A Essay leh Novel ziahte hian belh chian an dâwl em em a. Thu ziak mi mai ni lovin hla pawh a phuah thiam a. Thu leh hla lama thangtharte tana sul sutu leh thawh hlawktu Kaphleia hi November 13,1940-ah a thi a. Zoramin a lunghlu a chan hma lua ti ila kan daw em em lo ang chu.
Amah ngeiin –Kan dam rei leh rei lohte hi kum te, thlate hian a lo hril lova, kan thu leh hla, kan thil tihin a hril ber zawk a ni, a tih angin, a dam lai ni tawi hle mah se, a thu ziakte avangin Mizote thinlungah Kaphleia hi a nung reng a ni.
4. L.BIAKLIANA
August 26,1918-a piang L.Biakliana hi Rev Liangkhaia leh Pi Ngurchhuani fa a ni a. Lehkha thiam thei tak a ni. Sikul kal hauh lovin Lower Primary School tha takin a zo va. 1931-ah Middle English School a zo leh a. 1936-ah Matric 1st Division-ah a passed a. Gauhati Cotton College-ah 1st Yr IA a zo chiah tihin, kum 1937 khan TB a vei ta hlauh va, zirna a chawlhsan ta a. Rilru na tak chunga lo hawngin, amah ang bawk a TB-a damlo, a thian pa Kaphleia nen Sairang atangin Durtlang damdawi inah an zawn lut a. Mite thinhrik, inkai chhawn theih natna vei an nih avangin IN TE sak sak-in an pahnihin an cheng a, an khua a har thei hle \hin.
Tha chho zel dawn a a lan avangin Saitualah awm hahdam turin an la chho va. Chutia tha chho zel tura a inhriat avang chuan a chak ber thin Pathian thui zir turin Cherra Theological College –a luh tumin kum 1941-ah a kal a. Rei lo teah a natna ngai bawk lo kal lehin, Robert Hospital, Shillong-ah 19 October 1941 khan kum 23 lek mi niin a boral a. Jaiaw thlanmualah vui liam a ni ta a.
Gauhati Cotton College-a a kal lai.1936-ah HAWILOPARI a ziak a. Chu chu Mizoten Novel kan neih hmasak ber a ni. 1937-ah LALI (Lalawmpuii) thawnthu a ziak leh a., chu chu Mizo Novel pahnihna a ni. Chemtatrawta chanchin pawh a ziak a,. In Te Thawvengah Kaphleia nen tang dunin Weekly News an chhuah a. Chhura chanchin pawh an ziak dun a ni.
Thawnthu chhuah lama Zofate mit tikeutu L.Biakliana hi a pain Shillong-a a thlanlunga a ziak angin Sakhming Chul Lo tur a ni.
5. LALZUITHANGA
Mizo Detective hmasa ber ‘Thlahrâng’ ziaktu, Lalzuithanga hi Upa Chawnghnuaia leh Pi Zachhungi inkara atangin 16th April,1916-ah Kulikawnah a piang a. Mizo ze dik tak tilang thei thawthu ‘Phira leh Ngurthanpari’ pawh ama irawm atangin kan nei. Lehkha a zir sang lo va, Art lama tui mi leh lem ziak thiam a ni. Boys’Middle School-ah lemziak zirtirtu a ni. Kum 1940-ah Labour Corps zawmin Assistant Commander a ni. Royal Air Force zawm lehin Fitter a ni.
Hla 9 a phuahin, thawnthu 16 a ziah bakah 1940-a lemchan inelna an buatsaih tumin, The Black Corner of Aizawl in 1999 a ziak a. Chu lemchan chu Zosap Samuel Davies-an, changkang lu deuhvin a hria a. Heti em em hianZoramin hma a sawn lovang a ti nain, tunah chuan a ziah ang hi Zoramin a tawng daih tawh a ni.
Agriculture Department-a a thawh laiin thiamna tha zawk puak chhuah tumin Manachera Tea Estate, Kunchunpore (Cachar Dist.)-ah a training laiin September 28,1954-ah a boral a, Chu hmunah chuan phum nghal a ni. Detective Novel hmahruitu, kan mize mila thawnthu min siam saktu Lalzuithanga hi awm tawh lo mahse, a thu min hnutchhiahte avangin Mizopa thinlungah a nung reng ang.
6. C.THUAMLUAIA
Mizo tawng leh Sap tawnga thawnthu ziaktu kan nei hmasak,Zopram a thlâkhlelh avanga a siam thatna tur zawnga thu ziak mi, C.Thuamluaia hi Telrang khuaah kum 1922 khan a piang a. A Pa chu Lalnghinga niin a nu chu Darlianchhungi a ni.
Zoram thlahlela a nawmzia hriain, nungcha leh ram ngawte humhalh zawng leh, Zo \awng tihhausakna tur kawnga mi thiamte cho chhuak zawnga thu ziak thiam a ni.
Kum li lek a nihin a nu leh pate’n Lungleiah an pempui a, Serkawn-ah Middle English zovin Shillong-ah High School a chhuak a. Culcutta-ah IA a zawh hnuin St Edmand College-ah 1950 khan BA a zo va. Zirna lama puitling khata inngaiin, zirna chu a chawlhsan ta a. Saiha High School dinah a kulataia tangin Lunglei High School Headmaster a nih hnuin, Saiha High School-ah Headmaster hna a thawk a. 1957 khan chhim bial MLA atan thlan a ni.
A Essay ziak Zopram Nipui leh Sialton Official chuan chhiartute ngaihtuahna thui tak a neihtir a. Essay 5 leh thawnthu 6 a ziak. Nat lawk awm lovin May 29, 1959-a a zanriah ei kham chu tlu palhin; a thlakhlelh em em Zoram Nipui chu hmu leh lo turin a muhil hlen ta ani. Kum 37 lek a thlakhlelh Zoram Nipui hi chenin, a thlan Lung ziak hmu thei tawh lo mah ila, a thu ziakte chu hmuh theihin a awm a ni.
7. Rev.LIANGKHAIA
1979-a Synod bu-a–Khawmpui leh Committee thu zah thiam a,Kohhran phuntu leh chawmtu ,zoram Kohhran ban zinga
pakhat chu a ni ngei mai, tia an ziah kha Rev Liangkhaia hi a ni.
Kum 19884 khan Pu Thanghluta leh Pi Hauchhingiten Saihum khuaa fapa an hrin chu a hmingah Hrangchina an sa a.A pian atanga tuk thum tukah arte hring banin an thawi a. Mi dangte a thawi a a tih dan lovin a thawitu chuan arte chu a nghawngah hmawlh te zai kaka chehtirin, liangah a thiat a Mite’n mak an ti a, “Intih dan a mak em mai a, naupang pawh hi ‘Liangkhaia’ tih ngei tur a ni ang” an ti a. Chuta tang chan Liangkhaia tih a ni zui ta a ni. Saihum atang chuan Sentlangah an pem, 1889-ah vai lianin an hal avangin Thingkhuangah an awm leh a. Chuta tangin Zialungah an lut a. Zialungah hian ziak leh chhiar a thiam a. Kum 1904-ah Zawngin-ah an pem a. 1908-ah Lower Primary exam turin Aizawlah a kal a. Exam hma ni sawm vel lek sikul a kal hman nain an result a chhuah chuan pakhatna a ni. Chumi tum chuan a thlen inten Isua chanchin an neih chu a chhiar a, a rilru a hneh hle a. Pathian a ring ta a.
Pathian thu a awih avangin a thianpa Tumbiala nen na fe fein tum thum ngawt an lalin a vel a. Liangkhaia dar a tihchhiat sak chu a piansualpui ta nghe nghe a. An lal chuan khuaa awmah pawh a duh lo va, “Ka thah hma che u hian tlan bo rawh u,” a tih avangin Zokhawsangah an pem leh a. Kum 1910-1912 chhungin Tirhkoh hna a zir a. Zo Saphluian Pathian thu zir tura a tih avangin Chera-ah Pathian thu a zir a. A kum khatnaah chuan a ti tha hle nain pahnihna a ni a. Chuta tang chuan a zir chhung zawngin pakhatna a ni tluan chhuak parh.
April 13,1917-ah Ngurchhuani nen an innei a. Fapa L.Biakliana an nei a. A nupui chu a thi ta mai a. Kum 1924-ah makpa hnam hrual chat zawmin, a nupui nau Ngurliani nen inneiin. ani nen hian fa 11 an nei a. Kum 1922-a Pastor atana an nemngheh atangin 1954 thlenga thawkin a pension a. A pension hnu-in Aizawl Theological College-ah rawih a ni.
Mizo History ziaktu hmasa, Pathian thu, Culture, Astronomy, Education leh hla lam lehkhabu ziak leh lehlin thawktu, Rev Liangkhaia hi 24th March 1979-ah Mizo Accademy of Letter-in Award an pe a. MAL Award dawng hmsa ber a ni. Mizo Literature ban zinga pakhat Rev Liangkhaia hi 27th June 1979-ah a Lalpa’n a hnena cheng turin a seng ta a ni.
8. J.F.LALDAILOVA
Mizoram Catholic Kohhran dintu Peter Thangphunga leh Pi Saichhungin January 9, 1925-a fapa an neih chu a hmingah Laldailova an sa a. Baptisma a chanin a kristian hmingah Joseph Frances phuahin J.F.Laldailova tih a ni hlen ta a.
Kum sawm mi lek a nihin kum1935 khan Chittagong-ah High School a lut a. Mizo dang awm ve lo mahse naupang tumruh mi a nih avangin chhel takin a zir a. Tum 22 exam a beihah tum 17 pakhatna a ni. English Literature-a a tui avangin Mizo tawng hloh vek khawpin a zir a. Indopui II-naah sikul khar a nih avangin pawl 8 thleng chauh a zir a. Mizo rama a lo kir lehin Mizo tawng a hranpain a zir leh a. Mizo tawng pawh ani tluka duhtui leh thiam an awm lo ang tih khawp hiala thiam a ni.
Mizorama a lo chhuah hian an chhungkua an harsa hle a. Chutih lai chuan Boys’ M.E.School-ah 93rd Brigade an inkulh a. Peon hna thawktu tur an duh tih hriain a pa nen an va dil a. Major-in a saptawng thiam zia a hriatin, “Sap ramah hetiang hi tirhchhiahah kan hmang ngai lo, lehkha zirtir leh zawk rawh u,” a ti a. Mahse an inchhungin a tlin miau si loh avangin a chhun zawm thei ta chuang lo va.
Royal Ar Force a zawm a. Rimawi a ngainat avangin tawtawrawt ham a zir a, a thiam hle. Band Master a ni pha. Lenkhawm hian a lung a tileng thei em em a; Chheih zai leh Tlanglam zaite pawh a thiamin a ngaina a ni.
Lehkhabu lehlin lamah ei zawngin, Thu ngaihnawm bu leh Chanchin bu a enkawl a. Bible lehlina a famkim lo lai leh duhthusam lo laite huaisen takin a sawisel thin. Mizo-English Dictionary leh English-Mizo Dctionary a siam a. Tun thlengin zirlaite tan a tangkai em em a ni. Mizo zawng zawng English min zirtirtu ber a ni.
October 1978 khan hrisel lohna a neih tak avangin Dibrugarh leh Silchar-ah te a inentir a. Dibrugarh damdawi in atangin dam tha ang reng takin March 12,1979 khan a lo hawng a. Mahse rei vak lo hnuah Civil Hospital-ah thla khat zet a awm a. May 24,1979-ah beidawng takin mahni in lamah a hawng a. June 7,1979 zing dar ruk-ah William Shakespeare-a tawng kulmut pui pui pawh Zotawng nalh taka Zofate lehlin saktu, zirlaite Dictionary-a chawmtu chuan he khawvel hi a chhuahsan ta a ni. Amah awm tawh lo mahseng a lehkhabu rotling a awm chhung chuan Pu JF-a tih hi a ri reng ang.
9. SIAMKIMA
Education Dept.-a thawh laia thingtlang khaw kilkhawr bera zirtirtu hming pawh, hmaih miah lova hre fai vektu Siamkima hi Lungleng (S)-ah 1938 khan a piang a. A pa chu Rokhuma a ni a; a nu chu Huliani a ni.
Mi taima leh lehkha thiam thei tak a ni a. Kum 1959 khan matric passed-in, 1963-ah BA English; 1968-ah MA (Eng) a zo va. Pachhunga University College-ah Lecturer hna thawkin, 1973-ah Professor a kai a. Education Dept.-ah Deputy Director hna leh Higher and Technical Education hna a chelh a. Mizoram Institution of Education-ah pawh Principal hna chelh tawhtu a ni.
Mizo zinga Book Review leh Cristism tichhuaktu a ni. Ram fan bu leh Ka Zinna Ram; chhiar tham fe leh hralh hlawh tak ziaktu a nih bakah Essay eng emaw zat a ziak. Kristian hmaa Mizoten Rihdila mitthi thlarau kal thina an rinna, Kristian sakhua an rin hnua Jordan lui kai tir a nih tak dan thiam tak leh pawm nahawm takin a ziak a. Mizoram dil lian ber Rihdil Burma rama a awm angin; Palestina rama Jordan lui pawh Mizorama luan luh tirin, Zofate thinlungah lui lian leh sei berah a dah thiam a ni.
Literature kan zir chhan hi a phena awm mihring, Hnam rilru leh nunphung hriat fiah nan a ni, tia ziaktu Siamkima hi, ni sawm dawn lai thia luakin January 13, 1992 zing dar ruk leh minute sawm khan Rihdil thlawh khuma Jordan lui dai kaiin Zalenna ramah a thlawk lut ta a ni
10. Capt. C.KHUMA
Kum 1914-a Ailawnga piang Capt.C.Khuma hming tak chu Challiankhuma a ni. 1934-ah Burma sipaia tangin, sipai lubawk atanga Captain kai a ni.
Kum 1944ah Hali nen Reiekah an innei a. Fapa 5 leh Fanu 2 an nei. An inneih kum hian Hmangaih thiamna bu:nula leh tlangval inkara inhmangaihna, mihring inhmangaihna atanga tanin, Nupa inkar hmangaihna awmzia thai langin a chhuah a. He lehkhabu hi Sex Education lama kan lehkhabu hmasa ber a ni hial awm e.
Hnam dang inkara hmangaihna Maymyo Sanapui te, Nula hnah khat leh pathlawi inhmangaihna thawnthu: I in chu ka In a ni tih te, ral khata hmangaih ‘Chhingkhual Lungdi leh Fahrah Nun; mittui titla khawpa chhiartute awmtir theitu ziaktu a ni. Amah Pu C.Lalduhawma’n-Hmangaihna khawvela mi tinin kan tawn theuh; Ngaihnawm tak thawnthu a lo phuah chhuak a, thu leh hla lam a hma kan sawn a, thawnthu phuah leh lehkhabu siam kawnga kawng thatak, vawk kawngtum mai ni lo; jeep road ngei min lo siam sak a. Zofate chawikan tumtu, Captain C.Khuma hna thawh hi ro hlu tak a ni ngat mai; Highway-a siam chhun zawm chu thangtharte mawh a ni ta’ tiin Capt.C.Khuma chu a recomment a. September 27,1990 khan ama chenna Rangoon-ah Cancer natna avangin a chawl ta a ni.
11. K.C.LALVUNGA
Venghlui talngvalte tana an veng nulate nihna –
Phuloh leng hlir an ni zaia ka chawi hi,
Nemten an leng del hluikhua an mawi;
Nemten lungrual zaten an leng hmuh hian,
Hluikhaw val rualzawng thinlai an hnem.
tia phuahtu K.C.Lalvunga,Zikpuii Pa tia a thu ziaka dah thintu hi Decmber 27, 1929-ah Venghlui-ah a piang a. A pa chu Hrawva a niin, a nu chu Lalluli a ni.
Amah hi hla phuah thiam, essay ziak leh thawnthu phuah thiam a ni. Government High School, Shillong-a thawk chungin zanah College a kal a. Kum 1953-ah BA a passed a. Sub Inspector of Schools hna rei deuh a thawh hnuin GM.High School, Champhai leh Saitual High School-ah Headmaster hna a thawk a. Champhai High School-a a thawh lai hian Champhai bial MDC atan thlan a ni.
Kum 1962-ah IFS zawmin khawvel hmun hrang hrangah Ambassador hna a thawk a. A thawhna apiangah kohhran belin, Santigo, Canberra, India leh Khatmandu-a a awm laiin Kohhran Upa-a thlan a ni.
Foreign-a a awm laipawhin Zofatetan lehkha a ziak thin a. Kross bulah chuan, Silverthangi, Hotel Awmtu, No27 CC Coy-te ziakin, amah ngeiin Ka Masterpiece (Ka kutchhuak) a tih Nunna Kawng Thuampuiah tih a ziah chuan mite thinlung a den dan a thuk hle. Tleirawl laia nula rinawm, ram buai laia a duh lo chung vai neih luihtirin, a pasalin nawhchizuar enkawltu a leitir a....Mizo a nihna pawh pho chhuak ngam lovin; loh theih loh thil avang bawka nawhchizuar chu, Mizo tlangval, nawhchizuar hma pawha inhambuai ve mai mai lovin a chhan chhuak a. An khua ngeia him taka hruaia nupui atan a neih tak dan chuan KC Lalvunga a tilar mai ni lovin, Mizo tlangvalte Krista sipai rinawm tak ni turin \an a laktir a ni ber e.
Thu leh hla lama rohlu min hnutchhiahtu KC Lalvunga hi a boral hnuin, Mizo Academy of Letters Award 1993-1995 MAL-in a pe a. Amah hi awm tawh lo mahse, rohlu min hnutchhiahte chu chatuan a nung tur a ni thung.
12. K.ZAWLA
Kum 1903 khan Khawkawi khua chuan Kharzawl chul a rit a, chumi kum a piang an fapa chu Lamchhinga leh Chawnghnunite chuan a hming atan Kharzawla an ti a. A hming putuin a duh danin K.Zawla tih a ni ta zel a.
Kum 1918-ah K Zawla chuan Lower Primary a zova Boys’ ME sikul zo lehin Silchara-ah Matric a zo leh a. Indopui laiin V.Force Clerk hna a thawk a. Chumi hnuin Boys’ Middle Schoolah zitirtu hna 1962 thleng a thawk a. 1963-1972 thleng Republic High School-ah zirtirtu a ni. High School-a a thawh lai hian Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin a ziak a. Chu lehkhabu chu tum 6 lai chhut nawn a ni tawh. Pipute chenna leh an ro, Mizo tawng Grammer, Helps to the study of English II pawh a siam.
Mizo chanchin chhui mi, a chhui anga ziaka min hnutchhiahtu K.Zawla hi February 8,1994 khan Mission Venga ama inah a boral.
13. LAITHANGPUIA
Mitdel ni chunga mit varte aia Pathian hmu fiffiahfiahtu Laithangpuia hi kum 1885 khan Sesawngah a piang a. Mit del sa-a piang zawng a ni bik lo; he khawvel eng hi kum ruk zawng a hmu ve a ni.
Puia hi kum 1885 khan Sesawngah a piang a. Mitdel saa piang zawng a ni bik lo. Kum 6 a nihin a nu lah paten Tuiriniah an hru-ai a. Lung nal rap palhin a tlu a; a mit a sawh chhia a. Kum 1911-ah Sihphirah pemin, he khuah hian Kristianah a inpe a. Sihphir atang chuan Sesawnga-ah an pem let leh a. Kum 1919-ah Salvation Army-ah a inpe.
A tleirawl chhuah tirh atanga zai ngaina mi a ni a. Lal leh Upate’n zu hmun sa hmunah khuang bengtu berah an hmang thin a. Chung hun lai chuan khawvel lam hla pawh a phuah nual a. Chhandamna Sipai Pawl a zawm hnu hian Pathian lam hla 27 a phuah a. A hla han thlir hian hla phuahtu dangte aia a danglamna chu mitdel mah nise, khawvel hreawmna leh ama mangannate, lungngaihnate awmna ram lam hawi zawngin hla a phu-ah miah lo hi a ni. Ngaihbel tur ting chuan tawngkam pakhat – Ka taksa lungngai riang thlawn’ tih hmun khatah a awm ve a.
“Hun bik nei hla kan nei ngei tur a ni” tiin, inneih hla, inlawmna hla, kum hlui thlah hla, nau hla, kum thar lawmna, inthlahna, biak in thar lawmna, zuk leh hmuam dona, jubilee hla leh thlai thar hlanna hlate a phuah nual.
Mitdel ni si, fiah taka Pathian hmutu; Kristian hla tha tak tak min siamtu Laithangpuia hi December 3,1937 khan Thingsât khuaah a thi a.
Beram No Lal lnna tlang ka thlirin,
Lawmna chuan min hmuak a;
Thihna Jordan ka kai hunah chuan,
Van ruai ropui ka kil dawn,
tih hla kan sak chhung chuan, he hla phuahtu Laithangpuia hi kan zingah a nung reng ang.
14. LALZOVA (Fam Lalzova)
Hnuna leh Aimawii fa Lalzova hi December 2,1924 khan Lunglei Rahsi Venga lo piang a. Indopui II-na lo chhuah khan Pawl nga a zo hman chiah a. Lemziah leh thil lem siam lama a talent thatzia hriain, SDO Wiscott-an Aizawlah a hruai phei a. Aizawl atang chuan C.Thuamluaia’n lehkha zir turin Calcutta-ah a hruai a. Sikul luhna tur an hriat lawk loh avang leh a lung len em avangin Mizoramah a lo chuang chhuak leh a. Lehkha zir chu a bansan ta a.
Kum 1943-1945 chhungin hla 48 vel a phuah a. Sakhaw lam hla 3 leh hla lenglawng 5-te bak chu a hlate chu love song ang chi vek hi a ni.
Rimawi a ngainain heng Spanish quiter, Hawaii guiter, violin, ukelele-te hi a tum thiam vek a. Mi lungleng thei mi nih nak alaiin, a bialnu’n pasal a neihsan a. Chumi avang chuan ‘Khawnge i kal dawn sawi rawh parte ka zui ang che’ tih hla a phuah phah a. A hlate hi 1960 hma lam kha chuan Zoram tluanah tlangvalte’n se dar tia zet tingtang awrhin, zan thla engah mimal leh a huhovin an sa uar hle. Zan thla engah nulaten luhkapuiah la an kai a; an bulah an inleng tlangval-ten Lalzova hla an han thlawh meuh chuan a hre pha nu leh pate’n an vanglai ni dawn kirin mutmu an tuah hlei thei lo a ni ber e.
Kum 1945 December 2-a a piancham vawi 21na a lawm hnu December 8, 1945-ah khawsikpui avangin a boral a. Lungleng hmingthanga sawi a nih avangin Fam Lalzovatia sawi thin a ni.
Hla siamtu pakhat pawhin-
Hmana pi pute’n an sawi Lalzova,
Suihlung lêngin a fam an ti;
Kei ang em hian a leng bikin ka ring lo,
Fam dairial ka chanpui hial awm e..
Tiin, a lunglên thu a au chhuahpui hial a ni.
15. SAIHNUNA
Khawhri lal Pâzîka khua vai lianin an hal darh a. Thiakah in 60 vel an inbawk a. |hiaka a awm lai hian a fapa Saihnuna hi kum 1896-ah a piang a. Pazika hi Khuangthing- ah a unaute fin turin a chho va., vai lian bawkin an hal darh leh a. Bawrhsap J.Shkaespeare-a (Tarmita) chuan Leng ram a pe a. Chutah chuan a awm hlen ta a.
Kum 1927-ah Bawrhsap NE Pary chuan a pa boral ta aia lal turin Saihnuna hi a tinghet a. Kum 1921-ah kristianah a inpe a. Lal tha tak, khualehtui tha taka enkawltu, hriselna leh thianghlimna ngai pawimawh mi a ni. Hri a len hlek pawhin doctor-te rawn nachang hre mi a ni.
Pathian thu-ah a tui em em a; engtia rawng bawl tur nge tih a ngaihtuah a. Kohhran Upate puih chu tha ti hle mahse, hun rei deuhvah mite’n ‘Kan kohhran chu kan lal thu thuin a awm’ an tih a hlau deuh va. Pathian tana a tih theih awm chhun chu Amah fakna hla siam nia ngaiin, hla phuah lam hlutzia hetiang hian a ngaihtuah-
1) Hla hi sermon kim tawi a ni.
2) Hla hi lehkha thiam lo tan lehkha a ni.
3) Hla hi kross thlirna, entlang a ni.
4) Hla hi vanram leihlawn a ni,
tiin. Kum 1926 atangin hla a phuah ta a. Hla phuah baka a rawngbawlna chu khaw chhunga kohhran hruaitute leh Upa-te hmingchhiatna a awm lohna tura tanpui hi a rawngbawlna a ni.
Prof Siamkima’n a hlate hi ngun takin a chhui a, hla 59-ah \ah thu 42 a hmu a; mi pakhat hlaah chuan tahna tam ber a ni ang a ti hial a. Amah ngeiin hlain-
Tap lo thei ka ni lo, aw ka lainate kha,
Hnutiang lam sul an hawi tawh love...
a ti thlâwt reng a ni.
Khawvêl chhuahsan ila hnutiang hawi tawh lovin,
Lawma kal hmasate’n,
Pialral ram nuamah min nghak e,
Kumkhaw nawmnaah chuan....
tia a chawiah chuan kumkhaw nawmna chang turin July 17,1949 khawvêl a chhuahsan ta.
16. LALAWITHANGPA
Dothanga leh Thuami fa Hmarlutvunga hi kum 1885ah Kanhmunah a piang a. Naupang a deuh phianphuang niin inselem chaih a hrat hle a. Amah chu se lemah a \ang \hin a. A thiante an awm loh pawhin, a chala inhlingin thing bulah a inthlung a; vuak tal turin ni lengin a awm thin. Rawlthar, kum 16 a nihin hla-
Ka dâwn Thangnemi mah kur lova,
Ka dâwn loh tlanga lenbuangin;
Lelte a kurpui reng e.
tih hla a phuah a. A pa hi lal thian a nih avngin lal inah a tlangnel a, hlain an inpawl khawm thin a. Chumi avang chu emaw ni “Fapa ka neih hun chual Lalawithanga ka sa ang,” a ti thin a. A lo puitlin a, fapa a neih chuan a hming atan Lalawithanga a sa ta reng a. Chutianga nupui a neih hma pawha a fapa hming tur a phuah lawk avang chuan Hmarlutvunga tih ai chuan Lalawithangpa tih chu a lar ta zawk a ni.
Lalawithangpa hi a thil hmuh leh tawnte leh ngaihtuahnate hlaa par chhuahtir theitu a ni. Lunglen hla, lusun hla, mihring leh thil chanchin te, inphuah elna thleng a hawl kim vek.
A thil hmuh leh tawn, a rilrua awmte awlsam tea hlaa phuah chhuak mai thei mi a ni a. Maubuang khuaa a awm laiin awkin ni a lem a, hlain-
Buang khua a hliap ruai ruai e kan lenna,
Turni ka en thangvan zâwlah;
Awkpa’n khau ang a vuan e.
a tinghal mai a. Tum khat pawh kawng a bo va; a kawng bo chu thua sawi duah lovin hlain-
Mual a nuar em ni ka kal thiam lo,
Khualzin ar ang ka vai e Hmingthanchhungpa;
Siali khan riang min ti dawn mang e.
tiin, a kawng bo a bialnuin a khawngaih turzia a suangtuah mai a. Kawnpuia a pem hnuin an khaw hlui Maubuangah kristian a nih hnuin a zin a. A thian hluite chu tun hmaa an tihdan pangngai angin zu inin an lo zai khawm a. An tun hma nun hlui khan a lung a tileng a ni ang, an zingah a va kal ve a. A thiante chuan zu in turin an lo ti a. Ani chuan, ‘Kristian ka ni tawh a, in chi ka ni lo ve’ a tih pawhin, “I in duh loh pawhin i luah kan leih ang,” an tih tlat avang-in, tlem a han lem ve a. Chutah a nihna nen a han thlirin inhmeh lo hlein a hria a, hlain-
An sawi Lal Imanuela ram ka thlen hun chuan,
Min lo zawt ang a, ka hawi hemhawm dawn a ni.
tiin, a zu in vanga a Lalpa hmaa a hrilhhai dan tur a puang zui zat nghal a ni. Amah ngeiin a hlate hi a buin a siam a. A hlate hi lunglen lam te, nula phuahna te, Dirialloa nen an inphuah elnate a ni tlangpui. Kum 1918-ah tihtak zeta Pathian thu a awih hnu chuan khawvel lam hla a phuah ta lo va. Kohhran ban tangkai tak ni chhovin,kum 1926 October-ah Kohhran Upa atan Chhimchhak Prebytery, Biateah nemngheh a ni. Mizo nun hlui hla phuah kawnga hnu khartu Lalawithangpa hi kum 1965 April 11, zing dar 7:30 khan hrilhhai taka Lal hmaa ding tur a inngaihna Imanuela ram panin, he a khualzinna ram hi a chhuahsan ta a ni.
17. R.L.KAMLALA
April thla, 1902-a piang RL Kamlala hi a pa Lutzathanga’n lehkha thiam tura a duh avangin a pian tirh-ah pencil a humtir a. A pa duh ang ngeiin a hun laia zirna sang ber Middle English chu 1st Div.-ah kum 1929 khan a passed a. Kawn-pu leh Kolasib-ah Middle School zirtirtu hna a thawk a. Hla phuah lamah a tui a, 1920-1950 thleng khan hla a phuah a. Hla 97 vel a phuah a, chung zingah chuan Kristian hla 61 a awm. Kum 1931-ah a hnenah Isua a inlar a, Keimahah awm reng rawh u, keipawh nangmahniah ka awm reng ang a hnena a tih avangin, a hna atanga bangin Chanchin Tha a hril a. A awm dan a danglam deuh avangin police-ten an man a, lung lung inah a tang hial a. Harsatna eng pawh tawk se Philipi 4:4 - a ‘Lawm fo rawh u’ tih chang ah hian a innghat tlat a, a lungawi thei zel a ni. Hreawmna te, buaina te, lungngaihnate tawk thin mah ila, a hla te hian hmachhuan leh beisei tha zawk min neih tir a. Lusun fate a hnem a, rilru dam takin vanram a ngaihtuahtir thei a. Pathiana lawmna thar neiten a hla-
Misual ka ni Lalpa min ngaidam rawh.
Thupha ka rawn chawi e, i ke bulah;
tih hi mittui tla chungin an sa bang thei lo. Chu chauh chu a ni lo va, fapa tlan bo nia inhre lo pawhin -
Kei, misual a tilungngai leh timualphotu.
Ka tana hmun a phal chuanin;
He khawvel par ka hmelma hi ka ngai lovang,
A vul lai ni a tawi lua e....
tia a hla an han sak meuh chuan Pathian thatzia a hmuhtir thin. May 25, 1965 khan Lungngaihna rama rumna zawng hi, a Lalpa hmaa lawmna hlaa a channa tur Chatuan ramah a lut ta a ni. Hreawmna leh lungngaihna ram atanga beiseina enga vanram min thlirtirtu hi, mite thinlungah a boral lo vang.
18. ROKUNGA
Mizo hnam hla, Aw nang kan lal kan Pathian tih phuahtu, Mizoram leh a mi chengte nun tihhlim kawnga hlaa chawitu Rokunga hi February 20,1914 khan Venghluiah a lo piang a. A pian ni leh State kan neih ni leh thla a inthuhmun hi Mizo Hnam Hla phuahtu ni awm renga piang nia ngaih theih a ni.
A nu leh pa Thangluta leh Zaliani hian nau an dam thei lo hle a. He ni taka fa an neih hi an kawmthlang pitarin, ‘hei zet chu in chhungkaw khaidingtu ro a nih hi,’ tiin a hmingah Rokunga a sa a.
Middle sikul zovin a nu leh pate hna thawh a pui a. Kum 1931 atangin The Loch Printing Press (Tuna Synod Press)-ah thawkin, chang dang kan lovin dam chhung hnaah a neih a. Kohhranten kaihlek hla an huat em em thlakna turin thalaite tana hla 5 tha tak tak a phuah a. A hlaah hian thu har zep lovin, thinlung khawih taka thu hman a thiam thung.
A hla tam tak thlirin, Mizoram chu Pialral anga tehin, par mawi chitinin a bawm, romei leh chhumte lung tileng tawka an zamna. Ram ngaw hring dup kara zo tui thiang luanna, rimawi ram a nih a tar lang thiam a. A mi chengte pawh Mizo nih thlakhlelhtirin, ram changkang tawhte el tura tan la tura fuihin Mizo kan ni, kan hmel a tha, Kan tum a sang bawk si tiin. Hnam dangte’n an neih ve loh Tlawmngaihna mite rilrua bo mai lo tura chelh din tumin hlain a au tawk tawk a. Nungchang mawi leh tha, hmasawnna rilru pua Mizote a duhthawhzia tilangin, lei mite hunbi chhiartu, van zawla arsi ngawi rengte pawh khi min fuihtua hmangin -
Chung siar lungmawl mah khian,
Nunna eng nei rawh min lo ti;
Ngawi rengin tawng lovin chet danin,
I eng ve ang u......
a ti thlawt mai a ni. A hla, Kan zo tang ram nuam tih phei chu Assam Rifles Band Party kalrem nan hman a ni nghe nghe. ‘Rokunga Lungdawh’ hi Rokunga memrial Society leh Aizawl Developement Authority tangrualin Aizawl City Park-ah an dawh a. Chutah chuan a lim an dintir a. 15th Aug.2008 khan Chief Minister, Chairman, ADA ni bawk, Pu Zoramthangan a hawng a. Rokunga hi Century Poet atan thlan a ni.
He ni hian Mizo nih tinuamtu Rokunga tih lehkhabu Rev Lalsawma’n a tlang zarh. Thalaite ngainat zawng leh hnam tana rohlu tam tak min hnutchhiahtu Rokungahi July 12th 1969 tlai dar 10: 15 khan Lentupui chawi vel chhumina a bawm Zoram nuam leh duhawm pawh hi thlahlel zo lovin, Hlakungpui kal hmasate fin turin a kal ve ta a ni.
19. VANKHAMA
Mihring leh mihring inkara hmangaihna tuipuitu, Herawt ri, ri azawnga ri mawi lo ber pawhin, an tun hma nun ngaihtir a, mittui tla khawpa lungleng thei Vankhama, kan Hla phuah thiam hi August 24, 1906-ah Diarkhai khuaah a piang a. A pa chu Tirhkoh hmasa Vanchhunga a ni a, a nu chu Thanglianpuii a ni.
Kum 1907-ah Aizawlah an pem a. A pa hi Champhaia an sawn avangin a pi nen an khawsa a. Hrisel lo chungin pawl ruk thleng Aizawlah lehkha a zir a. Shillong-ah pawl sarih a zir a. Calcutta-a Scotish Church Collegiat High School leh Silchar Govt.High School-ahte a zir nain a hriselna a that tawk loh avangin a chawl leh thuai a. Chuvangin a zir sang lo hle. Hla 50 vel a phuah a; chung zinga 48 chu hmuh theihin a vawng tha.
Literature tihausa zawngin hla phuahtu dangte hman ve loh thu mal a hmang nual. A hla tam zawk chu Lengzem hla a ni a. Tlaizawng par te, Salvation Army hnucham chawmna in te, khawtlang lunglen leh rimawi ram tihte a phuah A hlaah chuan tawng thei lote pawh a tawng tir thiam a. Eng hla pawh phuah se uluk taka siam a nih avangin a hlate hia belh chian an dawl hle a ni. A hlate vawrh lartu fanu pahnih zai thiam: Vanhlupuii leh Vanlalruati a nei a, anni avang ngawt pawh hian Vankhama hian mi hriat lar a hlawh a ni.
Vankhama hi mahni thu duh mi, mi hnuaia awm thiam lo a nih avangin, sorkar hna lam a ngaihsak lo va. Thlalak lamin ei a zawng a. Mizo literature tihausatu Vankhama hi December 29, 1979 khan a zan zung khum bulah tluin, nikhawhre lovin a awm zui a. Zing lam dar 1:30-ah ‘Aw engah mawi tin thang dang zawng pawh hi, Chul mai tura Khuanun a lo siam le ? titu chu pangpar angin a uai zo ta .A lei taksa uai zo tawh mahse,a hlate erawh an uai ve lo vang.
20. SUAKLIANA
Rom 2:11 thu ‘Pathianin mi duhsak bik a nei si lova’ tih hi mawi takin-
Aw hnam zawng zawng leh,
Chi tin tawng tin hi;
Van Lal nau ang a tahna Kalvari-ah,
An dang chuang lo ve......
tia hla min phuahsaktu, mitdel ni chunga fiah taka Pathian hmutu, Suakliana hi Maite khuaah kum 1901 khan a lo piang a. Mitdel leh mitvarten sual vanga Pathian kan hmuh theih lohna chhan hlain-
Sual thimhian ram ropui,
Leh ka Lalpa hmel a hliah;
Pialral kalna ka bo,
Thlarau min hruai rawh
Lungaihna a fawn vel e.
tia min hrilhtu leh hruaitu atan ThlarauThianghlim sawm tur kan nihzia min hriattir bawk.
Naupang te a nih laiin a pa’n Chhipphirah a pempui a. An ram kalnaah a mit vei lam hmawlhin a hawlh avangin a mit naute a chhia a. Kum 1928-ah Suakzawni nen an innei a; kum 1930-ah vanduaithlak takin a mit ding lam a na a, a del leh ta a ni. Rilru lian leh luhlul tak; mitdel e ti lovin mi hre thei tak a ni. Hlaa phuah thiambakah thu sawi a thiam a. Mite’n an khuaa pem turin an sawm thin a. In leh lo din sakin, kumpui linglet lai ei tur an tum sak thin avangin khaw hrang hrangah a pem lawr a. A dinhmun han thlirpui chuan a tihawm tak a ni.
Suakliana hian hla 150 lai a phuah a. Chung zinga 89 chauh chu hmuh theih a ni. A hla tam zawk chu amahin a thluk a siam a ni a, then erawhchu thluk awm sa mila a phuah a ni. Lungngaih tah leh buaina ram khawvel atang hian Jerusalem, Zion khawpui panin July 3,1970 ,leilung lan khan a hawng ta a ni. Kumsul a lo veia Krismas a lo thlenin Carol Party-in:
Hosana ti zelin aw, halelui-ah Amen,
Lal Krista a lo piang e, Bethlehem-ah chuan;
A tawngkam chhuak hmangaih thu,
Hnam tin tan damna a ni,
Lawmin i au vang Hosana tiin,
tia Lal piang an lawm chhung chuan Hlakungpui Suak-
liana hming hi a dai lo vang.
21. LIANDALA
Mizo nunzia pho chhuak khawp hla –‘Pi pu chhuahtlang hlui’ phuahtu, pangpar huan anga Zoram hlaa siam a, Kan tlang ram par vulna titu Liandala hi Lungrang khuaah 1901 khan a piang a, (a pian kum hi Kristian Hla Bu-ah chuan kum 1900 niin an dah). A pa chu Dophungan iin, a nu chu Vanhnuaichhingi a ni.
Kum 1911-ah Middle sikul a zo va. Zosap Sapupa-in tum thum lai zir zawm tur a a tih pawhin, a nu leh pate a ngaihtuah avangin a hnial fithla a. Kum 1922-ah zirtirtu Hna Khuanghlum Primary Sikulah a thawk a. Serkawnah insawnin, 1945-1963 Darzo M/S-ah Headmaster hna a thawk. Kum 1964-1975 thleng Lunglei Govt High School-ah Head-Master hna a thawk leh a. A pension hnu pawhin Zohnuai M/S-ah Headmaster hna a thawk zui a ni. Indopui II-naah khan Lushai Corps Commander-ah a \ang bawk.
Zohnuai khawtlangin hma a sawn theih nan 1979 khan Cup a chhuah a, Liandala memorial Volleyball Throphy tiin kum tin an inchuh thin. Zoram pangparten he hring nun a hnehzia hlaah mawi taka sepin-
Fan changin tlang liante,
Lungleng kan uai par zun lengah;
Chhuahtlang lamtluang zawng leh.
Thing tin rihnim parin a bawm
titu Liandala hian kan ramngawte hi kan nunna hnar a nih bakah, min tihlimtu Physical Environment a nihzia puang chhuakin, humhalh a tulzia pawh min hriatthiam tir nghal a ni ber e. A chanchin ka chhiar leh a hla ka sak apiangin, Primary sikul naupang kan nih laia kan Pu Pu Thankhuma’n:
Aw ka duh tak Dala’
Ding leh vei i ni e..
tih hla min zirtir thin kha, he Liandala hi ni fa hmiang ka ti thin.
Primary sikulah chuan-
Chhura liam e a sial lam tur,
Kawlkei sahrangin lo bel;
Chhura hrang e kamkeia vel,
Lengui,kiang thuai rawh-
Ka chang sial zawng i ei lawng e.
tih Liandala hla hi kan by-heart a, kan sawi rual thup thup thin. Amah Liandala ang maiin –
Panlai ni dawn changin,
Lungleng kan uai zirna runah.......
han tih ve mai a chakawm e.
Hla 23 phuah a, 70 chuang letlingtu, Zoram Hlakung-pui zinga pakhat Liandala chu December 19,1980 khan ram tha lehzual panin, kan tlang ram par vulna, thal khaw romei zing riai hi a lo tawlh liam san ta a ni.
22. C.Z. HUALA
Lianthuama leh Zokungi fa C.Z.Huala hi a hmingah Saikhama sak a ni a. A pain a ram vahnaah zawng tam tak a hual khawm avangin ‘Zawnghuala’ an ti hlen ta a ni. Amah pawhin a hming bulah an hnam hming, Chhakchhuak hming bul C dahin, C.Z Huala a ti zui ta a ni.
Kum 1916-ah sikul kal hauh lovin Primary sikul tha takin a zo va. Middle English a zo leh a. Kum1920-ah FG Sandy-a Personal Secretary-ah a tang a. Primary zirtirtu hna1921-1930 thleng Biatea thawkin Sialsukah a insawn a.1942-ah Labour Commander hna a thawk a. Kum 1943-ah Sub Officer a ni. Saitual Middle School-ah thawk lehin, Reiekah an sawn a, chutah chuan kum 7 a awm. Kum1963-ah a pension a, Aizawl Theological Colleg-ah zirirtu hna kum 5 a thawk leh a ni.
CZ Huala hian hla 7 a phuah a, vanram ngaihhla vek a ni. Hla pakhat a letling bawk. Nu pakhat tawngtaiin, ‘Aw Lalpa, he khawvel hi tah nan a zau hle, eng tikah nge i hnen ka thlen ang? a tih chuan a rilru a khawih hle a. Hla tha tak mai ‘Tunah buaina tlang chhipa dingin’ tih hla a phuah phah ta a ni.
Min hnar suh la aw ka nghak che,
Ka tah nan ram zau mahsela;
Tlante nen bang lo va kan zai nan,
Hmun ralmuang chu min thlen la...
tiin Pathian a pawl a ni. A hlate hi mi hlimte’n tawngtainaah chham chhuah an ching thin a ni ang, nu pakhat pawhin intichang tak chungin an kawmchhakpa a ngaizawng a. An pa hnenah an khawmchhakpa damlo en a rawt a, an kal a. Chu nu chuan damlo lu chunga kut nghatin C.Z Huala hlaa bultanin- Nitin ka hnenah awm reng ang che, Lalpa’n a ti che asin...a tih chu kawmchhakpa chuan lo zawmin, Kei pawh i kianga awm ka ning lo, a lo ti a. A pasala ngaihdan a ni ta lo va; hlain Hmangaihna mak tak chu a lo ni, a ti e, an tia lawm!
CZ Huala hian hla phuah tam lo mahse, a hlate hi a quality a tha a. Pathian leh mihring inkara inhmangaihna a nih tlat avangin, buaina tlang chhipa dingin nghakhlel taka khaw thinghlim kan thlir hi C.Z Huala vang a lo ni reng mai.
Hla phuah thiam vanga tum li zet chawimawina dawngtu C.Z Huala hi Mission Venga a in Beulah Villa-ah Setember 28,1994 zing dar 1:50 khan Buaina tlang chhip atanga Jordan lui kal kaiin, ‘Nitin ka hnenah awm reng ang che’ tiaa sawm thin Lalpa hnen awm reng tawh zawk turin a muhil ta a ni.
HLAKUNGPUI THAWH THUMNA
Kum 2006 AD chu Hlakungpui kum 20-na (China Jubilee) a ni a. Ruahman lawk angin Hlakungpui Mual tihlen dan tur ngaihtuah a ni a. Executive Committee chuan thu leh hla lama ro hlu min hnutchhiahtu tute nge kan chawimawi ang tih ngun taka a ngaihtuah a, a thlirin heng mite hi Hlakungpui Muala seng luh turin a ruahman a- Thu ziak mi 2, Pu A.Sawihlira leh Rev Saiaithanga; Hla phuahtu mi 5, Pu Vanmawia, Pu Laltanpuia, Pu Siamliana, Pu Ralngama leh Pu Zasiamate hi chawimawi ni se’ng a ti a. An chhungte nen inberemin heng mite chawimawina lung hi siam a ni ta a.
May 16, 2006 zing dar 10:00-ah Art & Culture Dept. Director Pi Boichhingpuiin a hawng a. Hemi tum hian Tlaikuang lehkhabu released a ni. Hemi tum hian Khawbung Branch YMA kum 60-na (Diamond Jubilee) lawm nghal a ni a. Jubilee lung pawh Community Hall tualah phun a ni a. He hunah vek hian Khawbung Community Hall pawh Education Minister Dr Lalthangliana’n a hawng nghal a ni.
HLAKUNGPUIA SENG LUH THARTE CHANCHIN
23. ZASIAMA
Pu Hnunbawnga leh Pi Chhawnlovi-te fa palina Zasiama hi Kum 1900-ah a piang a. Vaituichhun, Thinsulthliah leh Lungbial leh DamVeng-ahte a chen hnuin, 1920-ah Seling bul Tlangnuamah a lut a. Kum 1923-ah Zachuailovi nen inneiin fapa 2 leh fanu 1 an nei.
Chhungkaw harsatna avangin Lower Primary bak sikul a kal lo. Kum 1914-ah Kristianaah a inpe a. Kum 1933 khan Kohhran Upa atan an nemnghet a. An kohhran Zai Pawl dintu leh hruaitu hlun a ni. Mi invawng fel mi leh mi fimkhur leh duhtui tak, hlim thei reng mi a ni. Hla phuahtu lar tak a ni a; mahse a hla phuah hriat chian fak chu 11 a ni.
Chung zinga lar zualte chu:
1) Leiah a lopiang van Lalbera chu,
2) Thlarau Thianghlim thuro nun nem,
3) Aw khawiah nge Chhandamtu chuan,
4) Varparh arsi Chhandamtu lalna ramah chuan,
5) Thlarau thianghlim mei alh leh chhum dinga hruaitu,
tihte an ni. A hlate hi sak a nuam a; a hla nihphung chu thihna ata nunna, lungngaihna ata lawmna, hlauhna ata muanna, buaina ata chawlhna leh thim ata enga luhna an ni hlawm.
T.B. natna avangin April 3,1953 khan Lili par leh ropuina eng zam velna, Beram No leh tlan sate lenna, van kawtthler leh angel varte nen lam hmuh a chak em em thinah chuan chatuana chawl turin he khawvel hi a chhuahsan ta. Tlangnuam (Selingah) –ah a thlan hi hmuh theihin a la awm.
24. VANMAWIA
Pu Chawngbuaia leh Pi Zakhumi fapa Vanmawia hi kum 1922 khan a piang a. Mi lehkha thiam tak a ni a; kum 1933-ah Lower Primary Exam-ah Mizorama pakhatna a ni. Kum 1963-ah B.A. Distinction-ah a passed.
Kum 15 chhung Air Force-ah a tang a. Aizawl D.C.-ah te, Developement Branch leh High School-ahte Clerk hna a thawk a. MNF-a tangin, Senator hna a chelh bawk. Kohhran Zai Pawl hruaitu tha tak a nih bakah, Thalai Pawl Conference hla bu buatsaihna kawnga sul sutu a ni.
A hla lar zualte chu:
1) Lal Engkimtitheia chuan,
2) Bethlehem arsi chu a eng,
3) Lalpa Chanchin Tha puangtute,
4) Thim zingah ka awm tawh a,
tihte hi a ni. Aw lo kal ula nangni, Hnam tinrenga mite u, Khawvel thilte kalsan in, Kan Lalpa rawng chuah i bawl ang u tia Zai Pawl Hla buatsaihtu Vanmawia hi; van ropuina chang turin, February 23,1980 khan Van Ropuina changin a kal a. Chhinga Veng Thlanmualah vui liam a ni.
25. RALNGAMA
Chak hmingthang, 6ft leh 9inches-a sang Pu Tumpanga leh Liansiamite’n kum 1907-a fapa Kanhmuna an hrin chu Ralngama tiin a hming an sa a. Ralngama hi kum 1916-ah Kristianah a inpe a. Kum 1923-a Zoram pum Lower Primary exam-ah pakhatna a ni. Kun 1936-1937 khan Tirhkohhna a zir a. Zirpui a neihloh avangin Pu Mena’n Khawkawnah zirtirtu hna thawk se a tih angin zitirtuah a tang a. Khawdungseiah a insawn a. Kum1925-1935 thleng Khawchhiar hna a thawk. Kum 1956-ah Kohhran Upa atan nem ngheh a ni.
Mi tlawmngai leh huaisen, mi taima tak a nih avangin khawtlang leh kohhran khaidingtu a ni a. Fanu pali leh fapa pasarih a nei. Hla 50 a phuah a; Kristian Hla Bu-ah hian pahnih – “Lal pian hun lawmawm tak kan thleng leh ta” tih leh “An ruat Lal Imanuela” tihte seng luh a ni. Krismas leh Kum thar lenkhawm leh Khawhar inah a hlate hian hmun an luah tha hle.
A hla nung reng pangate chu:-
1) Lal pian hun lawmawm tak kan thleng leh ta,
2) An ruat Lal Imanuela.
3) Aw, an vul lai mual a liam ta.
4) Adama thlah sual thihna thim hnuaiah hian.
5) Lunngaih tah leh buaina ramah hian.
tihte hi an ni. Kei pawh ka dam lai ni a ral hun chuan. Lalna ram mawi ka chang ve ang ti a, rinna mita thlirtu, Ralngama hi 25th October 1981 khan Beram No hliam hnu zaia awi tur leh; Lawmna par Lalnunnema bel turin a muhil ta a ni. Khawdungsei thlanmualah vui liamin, a awmna lei in chu thiat ni mahse, hmangaih kal tate nen Beram No hliam hnu zaiin an awi ta a ni.
26. SIAMLIANA
Theipuisum khaw lal Kairuma leh Pi Rochhingpui fapa paruk zinga a upa lam atanga chhiara pathumna Siamliana hi 1894 khan Nalzawlah a lo piang a. A hming tak chu Lalsiamliana tih a ni. An nu leh pate’n an boralsan hma avangin an upa ber Lalthantluangi hovin an khawsa nawlh nawlh a. Thlawhbawk, Zotlang, Theipuisum, Dampa, Kawrthah, Luangpawl leh Tlangsang-ahte an lo cheng a. Naupan laiin ruhseh a vei a; a ban vei lam leh khup khing hnih a na zual a. Vanneihthlak takin a tleirawl laiin a lo tha chhuak leh a. Lehkha pawh ziak leh chhiar thiam chauhvin a zir a ni.
Kum 1917 khan Lengzem hla a phuah a. Kristian hla chu kum 1921 atangin a phuah a. Hla 26 phuah nia hriat a ni a; chung zinga lar zualte chu:–
1) Van hmun ropui pelin,
2) En r’u an khai kang hmelmate’n,
3) Ani chu an hnenah a awm a,
4) Nakin mipui tam tak lo kal khawmte,
5) Aw,nang kan Lalpa leh kan Pathian duh,
tihte hi an ni. A hlate hi Reng ram (Tripura)-a a phuah an ni hlawm.
Amah Siamliana’n a lo sawi lawk angin; May 16,1991 khan Vaisam khua leh a chhehvel chu a lo thim a. Ani tan chuan- Thil hmasa zawng zawng pawh an ral ta.Hmangaih Johana’n, “Van mipui tam zia ka chhiar dawn thin a; ka ziak chung pawhin ka chhiar seng lo,” a tih, Van khaw chhiarpuia tel ve turin he a khual zinna kawng hi hemi ni hian a zawh tawp ta a
27. LALTANPUIA
Pu Hrngchina leh Pi Kapkungite fapa Laltanpuia hi kum 1915 khan Sialsuk khuaah a piang a. A tlangval lai chuan tlangval pian tha tak, tawng tam vak lo a ni. Pa inngaitlawm tak a nih avangin, a hla phuah chungchang zawh pawh a, cho chhuah harsa fu a ni. Lehkha chhiar taima tak a nih avangin eng thu pawh sawipui theiha hriatna nei zau, kut temthiam lamah pawh duailo tak a ni. Kum 1944-ah Rotluangi nen an innei a, fapa pathum an hring.
Kum 1934 atanga hla phuahin, hla 36 a phuah. A hla atanga thlirin amah hi mi lungleng thei tak a ni tih a hriat a. A hla avanga amah ngainatu, pathlawi rual leh nula rual zai thamte’n kum 1960 khan, Awmhar Champion pawl an din a. Chu pawl member chu fiamthu thawh thiam an ni hlawm. An Pawl Doctrine chu Thuhnuairawlha ni.
A hla zinga lar zualte chu:-
1) Zatlang lawiang thang tur hi,
2) Aw! Sialkhawpui ka pianna hmun,
3) Awmhar saisen nau ang tah ka bang dawn lo,
4) Aw Zoram, aw kan Zoram,
5) Tin kim ka dawn changin lunglen zate’n a tho leh thin,
tihte an ni. Mipui thinlunga Lungrualna hi Ram leh Hnam tan Himna Kulhpui ber a lo ni, tih phuhtu Laltanpuia hi 8th April,1997 khan lei hringnun kalsanin a muhil a. April 8,1997 khan Suialsuk thlanmualah vui liam a ni.
28. Rev. SAIAITHANGA
Bawktea leh Chawngtaiite fapa Rev Saiaithanga hi kum 1897 khan Vaituichhunah a piang a. A nu leh pate an inthen avangin a nau nen a nu hnenah an awm a.Kum 1916-ah Lower Primary a zo va. Kum 1917-ah Cherra-Theological College-ah kum thum a lut a. A zir chhung hian Cherra Record a break a ni. Kum 1922-ah Tirhkoh a ni a.Kum 1924-ah Pastor atan nem ngheh a ni. Synod Moderator-ah tum ruk a tang. Kum 1964-ah a pension a ni.
Rev Saiaithanga hi lehkha chhiar taima ni a. Hun a vawng dik a, dika a hriat chu a tan nghet tlat a ni. Kohhran kal hmang leh inkhawm thlengin a duhtuiin a uluk a. Kohhran thang zel chhawm tlak Kalhmang a siam tam hle.
Lehkhabu 21 a ziak a, mi dang nena tang tlangin 9 an ziak bawk. Lehlin lehkhabu 3 a chhuah a; Pathianthu harsa bik letling tura pek a hlawh fo bawk.
A kut chhuak zinga nung leh huhang ngahte chu-
1) Pathian biak inkhawm hruaina bu,
2) Kohhran enkawl dan,
3) Mizo Kohhran chanchin,
4) Kohhran Chanchin , te an ni.
29. A.SAWIHLIRA
Peter Dardawna leh Elizabeth Suakchhungite fapa A.Sawihlira hi Thinglian khuaah kum 1931 khan a piang a. Kum 1943 khan Zoram hmar bial pum pumpuia pawl thum exam-ah pakhatna a ni. Kum 1948 khan Pawl rukah Zoram pumah pakhatna a ni bawk. High sikula a zirna pawh a duailo hle a. Matric examah pawh Mathematics, Science, Commecial Geography leh Lushai-ah letter a hmu. Champhaiah-te zirtirtu hna a thawh hnuin kum 1973 khan Science Consultant-ah dah a ni a. Kum 1977-ah Science Promotion Officer a hlan kai a ni. Kum 1989 khan SCERT Joint Director a ni a. A pension hnuin kum 1995-1997 thleng Mizoram Board of School Education President hna a chelh.
Kum 1975-1992 chhung khan Science zirlai bu 37 a ziak a. Kum 1983 hma kha chuan MBBS leh B.E zir turin Zofate’n Zoram Quota kan hnawh khat thei meuh lo va. Kum 1985 hnu lamah erawh chuan A.Sawihlira hma lakna avangin lak sen loh khawp Zofate kan lo nei ta a ni.
Mathematics,Science & Technology lama Zofate rual pawl phaka hlangkaitu.lehkhabu 40 lai min ziak saktu, mi chhuanawm A.Sawihlira hi January 8,2000 khan lei piah lam ramah a chawl ta a ni.
---------------------------------------------------------------------------------------------
THAWH KHATNA
Chawimawina lung hi cement concrete, circle-a siam pahnih inchherchhuan chunga triangle chhungah dintir a ni a. Hmai thum nei; chutah chuan – Khawbung kum 83-na, Pu Patea lung leh Pu Damhauhva lungte bel a ni a. An hla pianna lam hawi zawngin Hlakungpuite thlan chu siam ve ve a ni.
He chawimawina lung hi April 7, 1986 Thawh\an ni zing dar 10-ah Education Minister Prof. Rokamlova’n a hawng a. Lungah chuan–
(a) KHAWBUNG DIN TAN 1903
Mi nuntlâng, Sakhaw rawngbawltu, Hla phuah thiam, Thu ziak mi, Kut themthiam leh Zir mite hringtu,
Vul reng rawh se.
Phuntu: Khawbung YMA leh a Khawchhuakte
7.4.1986
(b) HLA PHUAH THIAM
PATEA KHAWBUNG
(1894 – 1950)
Hla 55 a phuah
Pangpâr chi hrang hrang uaî lova an vul reng a, Arsite an dêt chiaî a, eng chi dang dang lanna leh Rinna Hla phuahtu a ni a. danglam leh ril takin –
“ Ka lawmna tuifinriat angin a liam a,
Thih lui kamah zaiin I hming ka fak ang.”
ti thei a ni. Mizo Kristian Hlaphuahtu hmasa ber a ni a. Varparh arsi anga eng takin a lang zêl tawh ang.
(c) HLA PHUAH THIAM
DAMHAUVA
(1909- 1972)
Hla 51 a phuah
Nun hlui mual liam tawhte lung lêng taka thlirin, hla mawi takin a phuah chhuak a. He hring nun hi thlahlel taka a chawisân \hin avangin hriatreng a hlawh dawn a ni.
“Hnutiang hmatiang ka dawn changin,
Dâr tui ang ka luang ral tur hi;
Lung a awî lo ve.” tih ziah a ni a.
Pu Pate leh Pu Damhauhva lungah chuan an thlalâk ziah a ni nghe nghe.
Khual zahawm Pu R. Vanlawma’n ‘Zoram khawpui hmasa ber Selesih awmna a nih avangin Khawbung hi Zoram Jeusalem a ni e’ tia thiam taka thu a sawi hnûin, Padma Shree James Dokhuma’n – Hlakungpui hi Pathianin a ropuina tilang tura a serh hrante chênna hmun a nih avanga hmun thianghlim a nih thu thiam fahrana sawiin, “Nula, Tlangvalte leh thang leh tharte’n he hmun hi hmun thianghlim a ni tih hria ula. In tih bawrhbân phawt chuan an thlarauten an hmu kiau dawn che u a ni,” tiin a thusawi tlâng a kâwm a.
Zaithiam Pi Siampuii Sailo leh Nl.Lalenkawlite’n nipui khawlum tidai huai huai khawpa an lelte hmuam an phuhchhuah hnuin abîk taka Pi Siampuii Sailo Cassette, Pu Pate-a leh Pu Damhauha hla te, Pu Patea leh Pu Damhauhva hnuhma bu te, Tuipuiral Ram, Khawchhak Ti Ti bute tlangzarh a ni a. Tin, Pu Patea leh Pu Damhauhva te kutchhuak chi hrang hrang pho lan a ni. Zan lamah Pu Patea leh Pu Damhauhva te hla Lengkhawm zaia intihsiakna leh intih hlimna neih thin a ni.
Hmun hrang hrang a\anga he ni lawmawm rawn hmangtute hi an vaiin 1,106 an ni a. Chung zinga 550 chu langa lo tel an ni. Hmun hran atanga lo tel langsar zual deuhte chu:-
1. Prof. Rokamlova, Education Minister
2. Mr. Vanchungnunga Dy. Director, Social Welfare Dept.
3. Smt. Margaret Zohmingthangi, Asst Director, RD.
4. Pu Laitanga, Sr.Research Officer, Tribal Research Institute
5. Pu R. Liankima BDO W. Phaileng.
6. Pi Lalparmawii, CDPO Lungdar E
7. Pu Khawvelthanga Editor, IPR&T
8. Pu B. Vanlalsiama, EO, Champhai
9. Pu Saingura Sailo, SDVO, Champhai
10. Rev. Lalsawma, Synod Executive Secretary
11. Pu B. Lalthangliana, Lecturer Mandalay University
12. Pu K. Lalluaia Hdm.RM High School, Aizawl.
13. Pu Thangthuama Tahan
14. Pu R. Vanlawma President, MAL
15. Pu James Dokhuma Padma Shree, EM, MAL.
16. Pu PL Liandinga, Secretary, CYMA& Prog. Officer SWD
17. Pu Lalfima Editor, Mizoram Economic Journal
18. Pu Chawngdinga, Editor, Huapzo
19. Pu Zuala Editor Saiha Daily News
20. Pu C. Dinthanga, Editor, Lelte
21. Pu Lalnuntluanga Tlawmte, Editor, Rawlthar
22. Pi Siampuii Sailo, Aizawl.
23. Nl. Lalenkawli Tahan
24. Pu Khawnghinga DLO Champhai
25. Pu K. Malsawma SDO (Civil)
Chawimawina lung phun tum hian ni hnih chhung ruai theh a ni a:-
7.4.1986 niin: Sechal – 1, Bawngchal – 1
Vawk – 3, Ar – 5
talhin ruai buatsaih a ni a, mi 7450-in kil ho a ni.
8.4.1986 niin: Lawichal – 1, Bawngchal – 3
Vawk – 3, Ar – 5
talhin hlui 596-a ruai kilho a ni. Bawng nufa thum erawh suma chantir a ni.
Hlakungpui Executive Committee \hut khawm hnuhnung ber 28.7.1986 zana Pu H Tawnvela ina neihah chuan Hlakungpui Executive Body chu titawpin,a enkawl zui zel hna chu YMA kutah a hlân fel a. Kum 1986 May thla tir lamah, Health Minister Pu Vaivengan Hlakungpuia Chawlhna In sak nan Rs 30,000 min pek chu sorkarin sum a indaih loh avangin Rs 20,000 chauh min pe a. Chumi hmang chuan sak a ni a.Hei chiah hi sorkar atang puihna hmuh a ni.Senso zawng zawng chu mipui hlawh chhuah leh thawh khawm a ni.
Hlakungpui buatsaih lai hian Pu B.Lalthangliana’n Video Camera chah a rawt a. Ka mawl luattuk avangin, ‘A hautak e’ tiin ka hnial a. kan Treasurer Dr Rotluanga’n min lo puibawm bawk nen, a mi fing zawk chu a ngawi hlen ta a. Ka inchhir tawp thei lo.
Keini.Hlakungpui dintute ai mah hian mite’n a hlutzia hi an hre zawk a lo maw aw tih khawp hialin mite’n min hlutpui a. Australia ram thlengin tlawh turin mite an lo kal a. Chu chauh a ni nem, Bilkhawthlir Mizo Literacy Association pawhin Zosapthara Award 1995, Pu B Lalthangliana 2.12.1995-a an hlan chhan point pakhatah pawhKhawbung daia Hlakungpui phena mi tangkai tak anih avangin an ti thlawt mai.
Sorkar lampawhin Hlakungpui hi sorkarin humhalhin a enkawltu tur pawh dah ila a rem lawm ni? tia an dilna pawh Khawbung Branch YMA chuan a rem tihsak lo va.
Atir lamah chuan YMA chuan Hlakungpui champha hi kum tina lawm a, Pu Patea leh Pu Damhauhvate hla, Lengkhawm zaia intihsiak ni thin se tiin a rel a. Kum hnih/thum vel lawm a nih hnuin, ngaihtuahna thar neiin, Kum sawm bi zelah Mizo zawng zawng huapa Thu leh Hla lama kan hrang hluite Chawimawina Lung phun ni zel se tiin rel thar a ni.
HLAKUNGPUI THAWH HNIHNA
Kum 1994 kum tirah kum 1996 hi Hlakungpui kum sawmna a ni a, chu bakah Khawbung Branch YMA kum 50-na (Golden Jubilee) a ni a, engtia lawm tur nge ni ang tih Khawbung Branch YMA chuan a rel a. A ngaihtuahtu tur Executive Body hetiang hian siam a ni:
Chairman : Pu P.C.Rozika
Vice Chairman : Pu Pakunga
Gen.Secretary : Pu C.Chawngthangpuia
Joint Secretaries : Pu K.Laldawla, Pu R.Vantluanga
Treasurer : Pu P.Zahnuna
Fin.Secretary : Tv P.C.Lalluia
A chunga Office Bearers leh Excutive member 52-te chuan ngun taka ngaihtuahin kum 1996 –ah Hlakungpui Mualah Thu leh Hla lama rohlu min hnutchhiahtu :- hla phuahtu 10, an hla 4/5 tal chul lova nung reng leh thu ziak mi 10;an thu ziak 3/4 chul lova kan neihte chawimawina lung phun ni se an ti a. Ngun taka naihtuah hnua a thlan chhuahte chu, an chhungte nena inbe remin an lung an buatsaih a. Hemi tuma chawimawite lung hi April 11,1996-ah Industry Minister Pu Hrangthanga Colney-in a hawng a. YMA Golden Jubilee lung pawh Community Hall bulah phun nghal a ni. Hemi tum hian Tuichangral Cultural Meet neih nghal a ni a. Tin, Pu C.Lalduhawma ziak Zoram Tuikeplung pawh tlangzarh a ni.
Hlakungpui Tin Jubilee-a Chawimawite Lungah chuan hetiang hian ziak a ni:
KAPHLEIA SIAMKIMA
(1910 -1940) (1938 – 1992)
Mizo Essay hmasa Thlirtu, Ram fan bu leh fakselna lama
Mizo Novel hmasa Chhing- Zofate mit tikutu leh sulsutu
puii ziaktu,hla phuah thiam pawimawh tak a ni a.Kan thin-
Zofate thinlungah a nung lungah a nung reng ang.
reng ang
L.BIAKLIANA K.ZAWLA
(1918 – 19410) (1903- 1994)
Mizo Novel hmasa Hawilo- Thangtharte’n Mizo nun hlui
Pari, thawnthu tawi hmasa an theihnghilh mai loh nan
Lali phuahtu, thawnthu phu- hlan chhawngtu tangkai tak
ah lama hma hruaitu zinga a ni.
mi,kan hriat reng tur a ni.
LALZUITHANGA LAITHANGPUIA
(1916-1950) (1885 – 1937 )
Mzo Novel hmasa Thlahrang leh Mitdel ni chunga mitvarte aia
Phira leh Ngurthanpari phuahtu Pathian hmu fiah, Mizo hla
Lem ziak thiam, Drama ziak leh phuahtu dangte ang lo taka
Chan thiam a ni nun hlui ziaa Kristian hla
tha tak tak phuahtu a ni.
C.THUAMLUAIA LALZOVA
(1922 – 1959) (1924-1945)
Mizo thawnthu tawi leh Essay Nula leh tlangval inkar in-
Ziak thiam,Mizo thawnthu Si- hmangaih tawnna leng vel
alton Official ziaktu,Mizo ta- hlaa runthlak taka phuah
wng mawi leh ngaihno bei tak thiam, an thinlung ril ber an
-a hmang thiam a ni. leih buakna hlate phuahtu a ni.
Rev LIANGKHAIA SAIHNUNA
(Leng Lal)
(1985 – 1979) (1896 – 1949)
Mizo History ziak hmasa,Koh- Mizo Lengkhawm hla phuahtu
hran mamawh lehkhabu tam fe hmingthang, a mihring puite
Ziaktu,Hriatna lama Zofate ti- rumna chanpui a, tahnate hlaa
bengvartu a ni. phuah thiam a a ni.
LALAWITHANGPA J.F.LALDAILOVA
(Hmarlutvunga)
(1885-1949) (1925 -1979)Lehkhabu lehlin hmanga Zofate
Mizo nun hlui hla phuah kawnga Chawmtu, Mizo tawng dik ngai
hnu khartu, hla thute mawi leh Pawimawh, chanchin bu enkawltu
no taka hmang thiam chung tha, Dictionary rotling siamtu a ni.
chuang, nung reng tur a ni.
Capt.C.KHUMA R.L.KAMLALA
(19134 – 1994) (1902 – 1965)
Maymyo Sanapui thawnthu leh Mizo Kristian hla phuahtu
a dangte Zoram pâwn a\anga ropui, hreawmna leh lungngaihna
\hahnemngai taka phuah \hin ram a\anga beiseina ênga
Kan theihnghilh phal loh tur a ni. vanram min thlirtirtu a ni.
ZIKPUII PA ROKUNGA
(K.C.LALVUNGA) (1914 – 1969)
(1929 – 1994)
Novel el Essay ziak thiam,Zofate Kaihlek leh Lengzem hlate
Hmasawnna tur leh thu leh hlaa Kristianna nen a insut laia thalaite
Tiharhtu Arsi eng tak a ni. thawpikna hlaa thawi dam a,
Mizoram nun leh thilte ngaihsan
kawnga hlaa kai harhtu, Zoram hi
Chhawrpial runa chantirtu a ni.
VANKHAMA LIANDALA
(1906 – 1970) (1901 – 1980)
Zoram mawinate,len lai hun Hla chul thei lo Pi Pu chhuahtlang
Hlutzia leh nungchate hlaa tah hlui hmanga hmanlai Mizo nun
Lutin mawi takin a phuah a, pho iar a, kantlang ram par vulna
Zoram pangpar mawizia thleng tih hla hmanga Zoram chu
A puangtu,hla phuahtu hming- ‘Pangpâr huan’ anga puangtu a ni.
Tthang a ni. Amah avang hian
Zoram chuan Rimawi Ram a lo
pu ta a ni.
SUAKLIANA C.Z.HUALA
(1901- 1979) (1903-1994)
Mitdel a nih avanga thim nen Vanram ngaihna thu ken laipuia
inbuan reng,a hlaah pawh neihin Mizo Kristian hla phuahtu
ngainat hlawh taka puang lar tak a ni a,a hla tel lo hian
chhuak thiam leh Zoram buai Zofate hi an tlei lo tih theih
avanga khaw khawm thu mi- hiala ni.
pui rilru khawih tak hlaa au
chhuahpuitu a ni.
Heng chawimawina lungte hi pianhmang inang pât, an hlat lam pawh thuhmuna phun a ni a. An thih dan seniority-in rem a niin, thu ziak mi leh hla phuahtute tlar hranga dah a ni.
Kum 2003 hi Khawbung kum 100-na a ni a. He kum zanaa hmasawnna kawng hrang hranga ke pen nana Project zingah Hla-kungpui Major Repair a tel a. Mi awmthei leh tlawmngai deuhten Hlakungpui lung granite-a thlak nan thawhlawm an thawh a. Chumi puih nan chuan Art & Culture Minister Pu K.Vanlalauvan sum thahnem tak a pe a. Chu bakah Education Minister Dr R.Lalthanglianan an thlalak ziahna tur a tum bawk a. Chung hmang chuan mawihnai taka thlâk a ni.
HNAM RO THLAFAM CHANG HNU
James Dokhuma
Tuipui lian râl chhaktiang zo dai vâng khawpui a chul dawn lo,
A dêng chhuak e, sakhmingthang zai tuahrem thiam zalêng awitu;
Mizo hnam ro pâr mawi zaikungpui thlafam channa zo lêr lur.
Piallei thuah riat kârah zâlin sakruang rial ang ral mah se,
An hlui chuang lo awm har thinlai hnêm khuavâl lâr ber chu.
Ka lung min lên pi pu sulhnu Zoram chanchin siamtute tuallênna,
Hmanah râlpui intu karah chêngrâng, zunfei, chemsen lên ruai e,
Tunah erawh sakhming thang chuang mitin lunglai kuaitu hnam ri mawi,
An piang chhuak hnam ro thlafam channa tlâng a chul thei lo.
Vangkhaw rual nuam Hlakungpui Mual Khawbung dairâwn phûl zauah,
Dawn lung hmingthang zalêng lungkuai thansàr zamin a bawm tlar bung e.
An phu chuang e, ram tluan naufa thu leh hla mawi ro ang min chhiah,
Nghilh ruâ awm lo Zofa zalêngten piallei hring nun chan chhung khuavêlah.
HLAKUNGPUI THAWH THUMNA
Kum 2006 chu Hlakungpui kum 20-na (China Jubilee) a ni a. Kum 10 dan zela thu leh hla lama hnam ro min hnutchhiahtu tute nge kan chawimawi phu ang tih Committee-in ngun taka thlirin a ngaihhnuah – thu ziak mi Pu A.Sawihlira leh Rev Saithanga; hla phuahtu Pu Râlngama, Pu Lal\anpuia, Pu Zasiama, Pu Siamliana leh Pu Vanmawiate chawimawina buatsaih a ni a. May 16, 2006 (Thawhlehni)-ah Art & Cultur Department Director Pi Boichhingpuii’n a hawng a. Chawimawina lungahte chuan hetiang hian ziak a ni:
ZASIAMA
(1900- 1953 )
Zofate rilrem zawng taka hla phuah thiam, lungngaihna ata lâwmna, hlauhna ata muanna, thim ata ênga luhna thute phuahtu a ni.
VANMAWIA
(1922 – 1980)
Hlapui mawi taka phuahtu a ni a.Vânram chu thlen châkawm êm êm a puangin:
Ram êng mawi tak chu a awm,
Tlansâte lênna ram nuam.
ti meuh va hla chul thei lo phuahtu a ni.
RALNGAMA
(1907 – 1981)
Lusûnna leh hring nun khawvel a\anga vanram ngaih hla \ha tak phuah thiam, Krismas hla chul thei lo phuahtu a ni a. Zofate theihnghilh phal loh tur a ni.
SIAMLIANA
(1894 -1962)
Vanram chu puan vâr sin mipui tam tak, tuma chhiar sên lohte lênna a nihzia te, Pathian chu Alpha leh Omega a nih dân te hlaa puang chhuaktu, hriatreng hlawh tur a ni.
LALTANPUIA
(1915-1997)
Lengzêm hla lunglên thlâk leh hla thu lungkuai tak hmanga phuah thiam. Mizo innghahna tling –
Lungrualna hi ram leh hnam tan,
Himna kulhpui ber a lo ni.
tih hla hmingthang phuahtu a ni.
Rev. SAIAITHANGA
(1987 – 1980)
Mizote mamawh lehkhabu \hahnem tak leh Kohhran châwmna atana tlingte ziaktu a ni a, Zofate’n an hre kumkhua dawn a ni.
A.SAWIHLIRA
(1931-2000)
Science leh Mathematics-a Mizote kaih harhna tling lehkhabu \hahnem tak ziaktu, tunlai thiamna lama rual pâwl pha tura Zofate hlângkaitu a ni.
1. PATEA KHAWBUNG
Tualte khua Pu Sêlbawnga leh Pi Sinnawiin fanu Zohrângi an neih hnuin, kum 1984 khan fapa Zaliana an nei a. Chu an fapa chu a pisil êm avangin ‘Patêa’ tiin an ko va. ‘Patea’ tih a ni hlen ta a. Patea chhang hi Khangdailova (Pakhuanga tia hriat) a ni a. Chu mi chhang leh chu Râlchhinga a ni. Patea tih loh, anni unaute hian Khawbungah lû an phum vek hlawm.
An pain a thihsan hma avangin Pi Sinnawii chuan a fate a vahvaihpui a. Kum 1903-ah Khawbung lal, Lalbîka rawn bêlin lal Vanlung an ni ta a. Khawbunga zirtirtu hmasa ber Pu Hrangphunga (Phungdawra tia hriat) sikulah Patea hian ziak leh chhiar a thiam a ni. Patea leh Kaphnuni hi Khawbungah chuan Kristian dana innei hmasa ber niin, Tirhkoh Vanchhunga’n a inneihtira. A fate chu Lalengi, Lalauvi, Lalhruaii, Lalhawii, Lalhmingthangi, Lalchungnunga, Lalrema leh Lallianate an ni.
Patea hian hla 55-a phuah a. A hlate chu taima takin Pu B.Lalthangliana’n la khawmin hla 54 a hmu thei a.A hlate hi Pathian pawlnaa phuah a nih hlawm avangin, Kristian hla kan tih hi an ni vek a. Khawhar in, Krismas leh Good Friday vuak vetah sak hlawh tak tak te an ni hlawm.
Hla phuah thiam a nih bakah Thuhriltu ropui tak niin, Tualchhung leh khaw \henawmah a thu sawi a tlângtla hle a. Kum 1919-ah Burma (Myanmar)-ah Chanchin Tha, Tirhkoh Bankuaia , Pu Tuhniamate nen hrilin Tlangkawiah Kohhran an din a ni.
Chutiang taka kohhran châwmtu tha chu ni mah sela, mihring hi kan fel famkim tawk lo \heuh va. Lal Davida ngei pawh khan a en loh tur lam zawk, a General Uria nupui Bethsebi inbual lai a en a, a uire sak a nih kha. Pathian hriak thih meuh pawh heta \ang hian sualah a tluk luh theih zia kan hre theuh awm e. Rawngbawltu \ha hian thlemna an tawk nasa ting mai a lo ni. Patea pawh hi chutiang kawngah chuan a fihlim bik miah lo va. Kum 1922-a kohhran Upaa nemngheh pawh hian Krista lam en lovin nula lam a lo en ve pawh ni fahmiang; nula hmeltha Darngengi nên kohhranin a thunun a.(He Nula hming kan tihlan hi a vahpa Pu Hualkunga phalna laa tilhlan a ni.)
Chu tih laia Patea nupuiin fa a hrin chu fuke nei lo, Mizovin ‘Lungtat fa’ an tih ang hi a ni a. An nupa chuan hum sual a dai vang ni riaka ngaiin “Lalpan min hawisan a nih hi ‘an ti a. A hnua fa pian kim \ha tak an neih leh takah chuan, ‘Lalpan min lo la hawisan lo a nih hi’ tiin a hmingah LALHAWII an sa a.
Rom 8:11-ah chuan –A nih leh an petekna chu an tluk hlenna tur em ni? Hnai lo ve. An tluk avangin Jaintail-te hnenah chuan chhandamna a lo thleng ta zawk a, tih ang khan -
Zion khawpui ka pan laiin,
Suala hliamin ka lo tlu a;
Nangmah lovin khawvelah hian ka \ap Lalpa
Hmâna ka lawmna ber Thlarau min hruai leh rawh.
a lo tih phah thei ta hial a ni.
Kum 1939-ah Mualzawl (Myanmar)-ah a pem a. Indopui II-na-ah Reiek khuaah tla thlain, Japan tlâwm hnuin Kawlzawla chhoh leh tumin khawchhak a rawn pan a. Samthangah kum li lek a awm laiin natna khirh takin a tlak buak a. March 23, 1950 khan ‘Thih lui kamah zaiin i hming ka fak ang’ titu chu Lawng chawlhna tlang thianghlimah a Lalpa hnenah a chawl ta a ni.
2. DAMHAUHVA
Kum 1909 khan Khawbung khua Pu Laikunga leh Pi Thanghnunite nupa chuan fapa an hring a. Chawngtleng lal nula, Khawbung lal Lalbika nupui, Pi Lalzami chuan chu nau chu Lallianchhunga tiin a hming a sa a. Naupang hrisello leh bawrhsawm tak a nih avangin a awmtu chuan ‘Damtea’ a nih hi’ tiin ‘Damte, Dam-te’tiin awih mut nan tak a hmang a. Chuti taka a pi Tuahkhawlin a Dam a hauh takah chuan Damhauhva tiin a hming lem (nick-name) atan a lo pu hlen ta .A thih thlengin Damhauhva tih a ni hlen ta a ni.
Damhauhva hi lei hring nun bêl chianga ngaihtuahtu a nih avangin, lengzêm, chhâwlchhaih leh hla lênglâwng lam thleng phuah thei turin Pathianin Talent a pe a. Hla 51 a phuah a. Hla phuah thiam a nih bakah kut themthiam tak leh mahni ngaihtuahna hmanga hmanraw chher thleng thiam a ni. Lem ziak leh khabe sêp thiam tak a ni bawk.
Pa titi thiam a ni a. German ral runa kalte aiin an ral ram kal chanchin a duh tawka a han sawi chuan a kalte pawhin amen an lo pe thlap thlap \hin. Mizote nunzia hlaa tah lutin Rih lipui te, lelte kiu te, thal leh favang pawh mite mitthlatir theitu a ni.
Naupang bawrhsawm tak ni mah se, a dam an hauh tlat avangin Bible-in mihring dam chen a sawi rahbi pakhat chuang kai phâkin a dam a. Suangtuahna leh ngaihtuahna thûk tak nei mi a nih avangin, leilunga \awih ral mai tura a insuangtuahin a lungawi lo a ni ang –
Hnutiang hmatiang ka dawn changin,
Dârtui ang ka luang ral tur hi ;
Lung a awi lo ve...
a ti thlawt mai a ni. Hun rei tak khum beta a damloh hnuin April 20, 1970-khan ama in, Khawbungah a lei taksa chu dârtui anga luangral tura hnutchhiahin Lalpa hnên a pansan ta a ni.
3. KAPHLEIA
Chalchhingpuia leh Chuailovi fa Kaphleia hi kum 1910 January ni 10 khan |hiak khuaah a piang a. Sialsûkah Primary sikul zovin, Aizawlah Middle sikul a zo leh a. High School Shillong – ah zirin, kum 1935-ah Scottish Church College, Culcutta-ah IA a zir a. Natna khirh tak TB (Ngawr) a vei avangin a dam hlei thei lo va. 17 September 1937 khan Synod Hospital Durtlangah dah luh a ni a. A lehkha zirpui Biakliana nen TB an vei avangin, in tê tak te sak sak-in, chu inah chuan an cheng a. Anmahni chuan an in chu In tê thaw-Veng hming an puttir nain mite tlawhpawh loh in a nih avangin Rûn Khawhar a ni mah zâwk âwm e.
Chu in tê tak têah chuan a hmangaih Zoramah hian thawh tur a tam zia a hmu a, tih theih a neih tlem zia pawh a hai lo. Zoram Hmasawnna turin thahnem a ngai a. Zoram chu hma lam pana ram \ha lehzual a nih theihna turin hma lâkna kawng hrang hrang rawt chhuakin, Essay ngaihnawm tak THLIRTU a vawrh chhuak a. Historical Novel ‘Chhingpuii’chu kum 1938 khan a ziak a. Biakliana nên kârtin chanchin bu an ziak a. Tang tlangin Chhura Chanchin pawh an ziak bawk. A Essay leh Novel ziahte hian belh chian an dâwl em em a. Thu ziak mi mai ni lovin hla pawh a phuah thiam a. Thu leh hla lama thangtharte tana sul sutu leh thawh hlawktu Kaphleia hi November 13,1940-ah a thi a. Zoramin a lunghlu a chan hma lua ti ila kan daw em em lo ang chu.
Amah ngeiin –Kan dam rei leh rei lohte hi kum te, thlate hian a lo hril lova, kan thu leh hla, kan thil tihin a hril ber zawk a ni, a tih angin, a dam lai ni tawi hle mah se, a thu ziakte avangin Mizote thinlungah Kaphleia hi a nung reng a ni.
4. L.BIAKLIANA
August 26,1918-a piang L.Biakliana hi Rev Liangkhaia leh Pi Ngurchhuani fa a ni a. Lehkha thiam thei tak a ni. Sikul kal hauh lovin Lower Primary School tha takin a zo va. 1931-ah Middle English School a zo leh a. 1936-ah Matric 1st Division-ah a passed a. Gauhati Cotton College-ah 1st Yr IA a zo chiah tihin, kum 1937 khan TB a vei ta hlauh va, zirna a chawlhsan ta a. Rilru na tak chunga lo hawngin, amah ang bawk a TB-a damlo, a thian pa Kaphleia nen Sairang atangin Durtlang damdawi inah an zawn lut a. Mite thinhrik, inkai chhawn theih natna vei an nih avangin IN TE sak sak-in an pahnihin an cheng a, an khua a har thei hle \hin.
Tha chho zel dawn a a lan avangin Saitualah awm hahdam turin an la chho va. Chutia tha chho zel tura a inhriat avang chuan a chak ber thin Pathian thui zir turin Cherra Theological College –a luh tumin kum 1941-ah a kal a. Rei lo teah a natna ngai bawk lo kal lehin, Robert Hospital, Shillong-ah 19 October 1941 khan kum 23 lek mi niin a boral a. Jaiaw thlanmualah vui liam a ni ta a.
Gauhati Cotton College-a a kal lai.1936-ah HAWILOPARI a ziak a. Chu chu Mizoten Novel kan neih hmasak ber a ni. 1937-ah LALI (Lalawmpuii) thawnthu a ziak leh a., chu chu Mizo Novel pahnihna a ni. Chemtatrawta chanchin pawh a ziak a,. In Te Thawvengah Kaphleia nen tang dunin Weekly News an chhuah a. Chhura chanchin pawh an ziak dun a ni.
Thawnthu chhuah lama Zofate mit tikeutu L.Biakliana hi a pain Shillong-a a thlanlunga a ziak angin Sakhming Chul Lo tur a ni.
5. LALZUITHANGA
Mizo Detective hmasa ber ‘Thlahrâng’ ziaktu, Lalzuithanga hi Upa Chawnghnuaia leh Pi Zachhungi inkara atangin 16th April,1916-ah Kulikawnah a piang a. Mizo ze dik tak tilang thei thawthu ‘Phira leh Ngurthanpari’ pawh ama irawm atangin kan nei. Lehkha a zir sang lo va, Art lama tui mi leh lem ziak thiam a ni. Boys’Middle School-ah lemziak zirtirtu a ni. Kum 1940-ah Labour Corps zawmin Assistant Commander a ni. Royal Air Force zawm lehin Fitter a ni.
Hla 9 a phuahin, thawnthu 16 a ziah bakah 1940-a lemchan inelna an buatsaih tumin, The Black Corner of Aizawl in 1999 a ziak a. Chu lemchan chu Zosap Samuel Davies-an, changkang lu deuhvin a hria a. Heti em em hianZoramin hma a sawn lovang a ti nain, tunah chuan a ziah ang hi Zoramin a tawng daih tawh a ni.
Agriculture Department-a a thawh laiin thiamna tha zawk puak chhuah tumin Manachera Tea Estate, Kunchunpore (Cachar Dist.)-ah a training laiin September 28,1954-ah a boral a, Chu hmunah chuan phum nghal a ni. Detective Novel hmahruitu, kan mize mila thawnthu min siam saktu Lalzuithanga hi awm tawh lo mahse, a thu min hnutchhiahte avangin Mizopa thinlungah a nung reng ang.
6. C.THUAMLUAIA
Mizo tawng leh Sap tawnga thawnthu ziaktu kan nei hmasak,Zopram a thlâkhlelh avanga a siam thatna tur zawnga thu ziak mi, C.Thuamluaia hi Telrang khuaah kum 1922 khan a piang a. A Pa chu Lalnghinga niin a nu chu Darlianchhungi a ni.
Zoram thlahlela a nawmzia hriain, nungcha leh ram ngawte humhalh zawng leh, Zo \awng tihhausakna tur kawnga mi thiamte cho chhuak zawnga thu ziak thiam a ni.
Kum li lek a nihin a nu leh pate’n Lungleiah an pempui a, Serkawn-ah Middle English zovin Shillong-ah High School a chhuak a. Culcutta-ah IA a zawh hnuin St Edmand College-ah 1950 khan BA a zo va. Zirna lama puitling khata inngaiin, zirna chu a chawlhsan ta a. Saiha High School dinah a kulataia tangin Lunglei High School Headmaster a nih hnuin, Saiha High School-ah Headmaster hna a thawk a. 1957 khan chhim bial MLA atan thlan a ni.
A Essay ziak Zopram Nipui leh Sialton Official chuan chhiartute ngaihtuahna thui tak a neihtir a. Essay 5 leh thawnthu 6 a ziak. Nat lawk awm lovin May 29, 1959-a a zanriah ei kham chu tlu palhin; a thlakhlelh em em Zoram Nipui chu hmu leh lo turin a muhil hlen ta ani. Kum 37 lek a thlakhlelh Zoram Nipui hi chenin, a thlan Lung ziak hmu thei tawh lo mah ila, a thu ziakte chu hmuh theihin a awm a ni.
7. Rev.LIANGKHAIA
1979-a Synod bu-a–Khawmpui leh Committee thu zah thiam a,Kohhran phuntu leh chawmtu ,zoram Kohhran ban zinga
pakhat chu a ni ngei mai, tia an ziah kha Rev Liangkhaia hi a ni.
Kum 19884 khan Pu Thanghluta leh Pi Hauchhingiten Saihum khuaa fapa an hrin chu a hmingah Hrangchina an sa a.A pian atanga tuk thum tukah arte hring banin an thawi a. Mi dangte a thawi a a tih dan lovin a thawitu chuan arte chu a nghawngah hmawlh te zai kaka chehtirin, liangah a thiat a Mite’n mak an ti a, “Intih dan a mak em mai a, naupang pawh hi ‘Liangkhaia’ tih ngei tur a ni ang” an ti a. Chuta tang chan Liangkhaia tih a ni zui ta a ni. Saihum atang chuan Sentlangah an pem, 1889-ah vai lianin an hal avangin Thingkhuangah an awm leh a. Chuta tangin Zialungah an lut a. Zialungah hian ziak leh chhiar a thiam a. Kum 1904-ah Zawngin-ah an pem a. 1908-ah Lower Primary exam turin Aizawlah a kal a. Exam hma ni sawm vel lek sikul a kal hman nain an result a chhuah chuan pakhatna a ni. Chumi tum chuan a thlen inten Isua chanchin an neih chu a chhiar a, a rilru a hneh hle a. Pathian a ring ta a.
Pathian thu a awih avangin a thianpa Tumbiala nen na fe fein tum thum ngawt an lalin a vel a. Liangkhaia dar a tihchhiat sak chu a piansualpui ta nghe nghe a. An lal chuan khuaa awmah pawh a duh lo va, “Ka thah hma che u hian tlan bo rawh u,” a tih avangin Zokhawsangah an pem leh a. Kum 1910-1912 chhungin Tirhkoh hna a zir a. Zo Saphluian Pathian thu zir tura a tih avangin Chera-ah Pathian thu a zir a. A kum khatnaah chuan a ti tha hle nain pahnihna a ni a. Chuta tang chuan a zir chhung zawngin pakhatna a ni tluan chhuak parh.
April 13,1917-ah Ngurchhuani nen an innei a. Fapa L.Biakliana an nei a. A nupui chu a thi ta mai a. Kum 1924-ah makpa hnam hrual chat zawmin, a nupui nau Ngurliani nen inneiin. ani nen hian fa 11 an nei a. Kum 1922-a Pastor atana an nemngheh atangin 1954 thlenga thawkin a pension a. A pension hnu-in Aizawl Theological College-ah rawih a ni.
Mizo History ziaktu hmasa, Pathian thu, Culture, Astronomy, Education leh hla lam lehkhabu ziak leh lehlin thawktu, Rev Liangkhaia hi 24th March 1979-ah Mizo Accademy of Letter-in Award an pe a. MAL Award dawng hmsa ber a ni. Mizo Literature ban zinga pakhat Rev Liangkhaia hi 27th June 1979-ah a Lalpa’n a hnena cheng turin a seng ta a ni.
8. J.F.LALDAILOVA
Mizoram Catholic Kohhran dintu Peter Thangphunga leh Pi Saichhungin January 9, 1925-a fapa an neih chu a hmingah Laldailova an sa a. Baptisma a chanin a kristian hmingah Joseph Frances phuahin J.F.Laldailova tih a ni hlen ta a.
Kum sawm mi lek a nihin kum1935 khan Chittagong-ah High School a lut a. Mizo dang awm ve lo mahse naupang tumruh mi a nih avangin chhel takin a zir a. Tum 22 exam a beihah tum 17 pakhatna a ni. English Literature-a a tui avangin Mizo tawng hloh vek khawpin a zir a. Indopui II-naah sikul khar a nih avangin pawl 8 thleng chauh a zir a. Mizo rama a lo kir lehin Mizo tawng a hranpain a zir leh a. Mizo tawng pawh ani tluka duhtui leh thiam an awm lo ang tih khawp hiala thiam a ni.
Mizorama a lo chhuah hian an chhungkua an harsa hle a. Chutih lai chuan Boys’ M.E.School-ah 93rd Brigade an inkulh a. Peon hna thawktu tur an duh tih hriain a pa nen an va dil a. Major-in a saptawng thiam zia a hriatin, “Sap ramah hetiang hi tirhchhiahah kan hmang ngai lo, lehkha zirtir leh zawk rawh u,” a ti a. Mahse an inchhungin a tlin miau si loh avangin a chhun zawm thei ta chuang lo va.
Royal Ar Force a zawm a. Rimawi a ngainat avangin tawtawrawt ham a zir a, a thiam hle. Band Master a ni pha. Lenkhawm hian a lung a tileng thei em em a; Chheih zai leh Tlanglam zaite pawh a thiamin a ngaina a ni.
Lehkhabu lehlin lamah ei zawngin, Thu ngaihnawm bu leh Chanchin bu a enkawl a. Bible lehlina a famkim lo lai leh duhthusam lo laite huaisen takin a sawisel thin. Mizo-English Dictionary leh English-Mizo Dctionary a siam a. Tun thlengin zirlaite tan a tangkai em em a ni. Mizo zawng zawng English min zirtirtu ber a ni.
October 1978 khan hrisel lohna a neih tak avangin Dibrugarh leh Silchar-ah te a inentir a. Dibrugarh damdawi in atangin dam tha ang reng takin March 12,1979 khan a lo hawng a. Mahse rei vak lo hnuah Civil Hospital-ah thla khat zet a awm a. May 24,1979-ah beidawng takin mahni in lamah a hawng a. June 7,1979 zing dar ruk-ah William Shakespeare-a tawng kulmut pui pui pawh Zotawng nalh taka Zofate lehlin saktu, zirlaite Dictionary-a chawmtu chuan he khawvel hi a chhuahsan ta a ni. Amah awm tawh lo mahseng a lehkhabu rotling a awm chhung chuan Pu JF-a tih hi a ri reng ang.
9. SIAMKIMA
Education Dept.-a thawh laia thingtlang khaw kilkhawr bera zirtirtu hming pawh, hmaih miah lova hre fai vektu Siamkima hi Lungleng (S)-ah 1938 khan a piang a. A pa chu Rokhuma a ni a; a nu chu Huliani a ni.
Mi taima leh lehkha thiam thei tak a ni a. Kum 1959 khan matric passed-in, 1963-ah BA English; 1968-ah MA (Eng) a zo va. Pachhunga University College-ah Lecturer hna thawkin, 1973-ah Professor a kai a. Education Dept.-ah Deputy Director hna leh Higher and Technical Education hna a chelh a. Mizoram Institution of Education-ah pawh Principal hna chelh tawhtu a ni.
Mizo zinga Book Review leh Cristism tichhuaktu a ni. Ram fan bu leh Ka Zinna Ram; chhiar tham fe leh hralh hlawh tak ziaktu a nih bakah Essay eng emaw zat a ziak. Kristian hmaa Mizoten Rihdila mitthi thlarau kal thina an rinna, Kristian sakhua an rin hnua Jordan lui kai tir a nih tak dan thiam tak leh pawm nahawm takin a ziak a. Mizoram dil lian ber Rihdil Burma rama a awm angin; Palestina rama Jordan lui pawh Mizorama luan luh tirin, Zofate thinlungah lui lian leh sei berah a dah thiam a ni.
Literature kan zir chhan hi a phena awm mihring, Hnam rilru leh nunphung hriat fiah nan a ni, tia ziaktu Siamkima hi, ni sawm dawn lai thia luakin January 13, 1992 zing dar ruk leh minute sawm khan Rihdil thlawh khuma Jordan lui dai kaiin Zalenna ramah a thlawk lut ta a ni
10. Capt. C.KHUMA
Kum 1914-a Ailawnga piang Capt.C.Khuma hming tak chu Challiankhuma a ni. 1934-ah Burma sipaia tangin, sipai lubawk atanga Captain kai a ni.
Kum 1944ah Hali nen Reiekah an innei a. Fapa 5 leh Fanu 2 an nei. An inneih kum hian Hmangaih thiamna bu:nula leh tlangval inkara inhmangaihna, mihring inhmangaihna atanga tanin, Nupa inkar hmangaihna awmzia thai langin a chhuah a. He lehkhabu hi Sex Education lama kan lehkhabu hmasa ber a ni hial awm e.
Hnam dang inkara hmangaihna Maymyo Sanapui te, Nula hnah khat leh pathlawi inhmangaihna thawnthu: I in chu ka In a ni tih te, ral khata hmangaih ‘Chhingkhual Lungdi leh Fahrah Nun; mittui titla khawpa chhiartute awmtir theitu ziaktu a ni. Amah Pu C.Lalduhawma’n-Hmangaihna khawvela mi tinin kan tawn theuh; Ngaihnawm tak thawnthu a lo phuah chhuak a, thu leh hla lam a hma kan sawn a, thawnthu phuah leh lehkhabu siam kawnga kawng thatak, vawk kawngtum mai ni lo; jeep road ngei min lo siam sak a. Zofate chawikan tumtu, Captain C.Khuma hna thawh hi ro hlu tak a ni ngat mai; Highway-a siam chhun zawm chu thangtharte mawh a ni ta’ tiin Capt.C.Khuma chu a recomment a. September 27,1990 khan ama chenna Rangoon-ah Cancer natna avangin a chawl ta a ni.
11. K.C.LALVUNGA
Venghlui talngvalte tana an veng nulate nihna –
Phuloh leng hlir an ni zaia ka chawi hi,
Nemten an leng del hluikhua an mawi;
Nemten lungrual zaten an leng hmuh hian,
Hluikhaw val rualzawng thinlai an hnem.
tia phuahtu K.C.Lalvunga,Zikpuii Pa tia a thu ziaka dah thintu hi Decmber 27, 1929-ah Venghlui-ah a piang a. A pa chu Hrawva a niin, a nu chu Lalluli a ni.
Amah hi hla phuah thiam, essay ziak leh thawnthu phuah thiam a ni. Government High School, Shillong-a thawk chungin zanah College a kal a. Kum 1953-ah BA a passed a. Sub Inspector of Schools hna rei deuh a thawh hnuin GM.High School, Champhai leh Saitual High School-ah Headmaster hna a thawk a. Champhai High School-a a thawh lai hian Champhai bial MDC atan thlan a ni.
Kum 1962-ah IFS zawmin khawvel hmun hrang hrangah Ambassador hna a thawk a. A thawhna apiangah kohhran belin, Santigo, Canberra, India leh Khatmandu-a a awm laiin Kohhran Upa-a thlan a ni.
Foreign-a a awm laipawhin Zofatetan lehkha a ziak thin a. Kross bulah chuan, Silverthangi, Hotel Awmtu, No27 CC Coy-te ziakin, amah ngeiin Ka Masterpiece (Ka kutchhuak) a tih Nunna Kawng Thuampuiah tih a ziah chuan mite thinlung a den dan a thuk hle. Tleirawl laia nula rinawm, ram buai laia a duh lo chung vai neih luihtirin, a pasalin nawhchizuar enkawltu a leitir a....Mizo a nihna pawh pho chhuak ngam lovin; loh theih loh thil avang bawka nawhchizuar chu, Mizo tlangval, nawhchizuar hma pawha inhambuai ve mai mai lovin a chhan chhuak a. An khua ngeia him taka hruaia nupui atan a neih tak dan chuan KC Lalvunga a tilar mai ni lovin, Mizo tlangvalte Krista sipai rinawm tak ni turin \an a laktir a ni ber e.
Thu leh hla lama rohlu min hnutchhiahtu KC Lalvunga hi a boral hnuin, Mizo Academy of Letters Award 1993-1995 MAL-in a pe a. Amah hi awm tawh lo mahse, rohlu min hnutchhiahte chu chatuan a nung tur a ni thung.
12. K.ZAWLA
Kum 1903 khan Khawkawi khua chuan Kharzawl chul a rit a, chumi kum a piang an fapa chu Lamchhinga leh Chawnghnunite chuan a hming atan Kharzawla an ti a. A hming putuin a duh danin K.Zawla tih a ni ta zel a.
Kum 1918-ah K Zawla chuan Lower Primary a zova Boys’ ME sikul zo lehin Silchara-ah Matric a zo leh a. Indopui laiin V.Force Clerk hna a thawk a. Chumi hnuin Boys’ Middle Schoolah zitirtu hna 1962 thleng a thawk a. 1963-1972 thleng Republic High School-ah zirtirtu a ni. High School-a a thawh lai hian Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin a ziak a. Chu lehkhabu chu tum 6 lai chhut nawn a ni tawh. Pipute chenna leh an ro, Mizo tawng Grammer, Helps to the study of English II pawh a siam.
Mizo chanchin chhui mi, a chhui anga ziaka min hnutchhiahtu K.Zawla hi February 8,1994 khan Mission Venga ama inah a boral.
13. LAITHANGPUIA
Mitdel ni chunga mit varte aia Pathian hmu fiffiahfiahtu Laithangpuia hi kum 1885 khan Sesawngah a piang a. Mit del sa-a piang zawng a ni bik lo; he khawvel eng hi kum ruk zawng a hmu ve a ni.
Puia hi kum 1885 khan Sesawngah a piang a. Mitdel saa piang zawng a ni bik lo. Kum 6 a nihin a nu lah paten Tuiriniah an hru-ai a. Lung nal rap palhin a tlu a; a mit a sawh chhia a. Kum 1911-ah Sihphirah pemin, he khuah hian Kristianah a inpe a. Sihphir atang chuan Sesawnga-ah an pem let leh a. Kum 1919-ah Salvation Army-ah a inpe.
A tleirawl chhuah tirh atanga zai ngaina mi a ni a. Lal leh Upate’n zu hmun sa hmunah khuang bengtu berah an hmang thin a. Chung hun lai chuan khawvel lam hla pawh a phuah nual a. Chhandamna Sipai Pawl a zawm hnu hian Pathian lam hla 27 a phuah a. A hla han thlir hian hla phuahtu dangte aia a danglamna chu mitdel mah nise, khawvel hreawmna leh ama mangannate, lungngaihnate awmna ram lam hawi zawngin hla a phu-ah miah lo hi a ni. Ngaihbel tur ting chuan tawngkam pakhat – Ka taksa lungngai riang thlawn’ tih hmun khatah a awm ve a.
“Hun bik nei hla kan nei ngei tur a ni” tiin, inneih hla, inlawmna hla, kum hlui thlah hla, nau hla, kum thar lawmna, inthlahna, biak in thar lawmna, zuk leh hmuam dona, jubilee hla leh thlai thar hlanna hlate a phuah nual.
Mitdel ni si, fiah taka Pathian hmutu; Kristian hla tha tak tak min siamtu Laithangpuia hi December 3,1937 khan Thingsât khuaah a thi a.
Beram No Lal lnna tlang ka thlirin,
Lawmna chuan min hmuak a;
Thihna Jordan ka kai hunah chuan,
Van ruai ropui ka kil dawn,
tih hla kan sak chhung chuan, he hla phuahtu Laithangpuia hi kan zingah a nung reng ang.
14. LALZOVA (Fam Lalzova)
Hnuna leh Aimawii fa Lalzova hi December 2,1924 khan Lunglei Rahsi Venga lo piang a. Indopui II-na lo chhuah khan Pawl nga a zo hman chiah a. Lemziah leh thil lem siam lama a talent thatzia hriain, SDO Wiscott-an Aizawlah a hruai phei a. Aizawl atang chuan C.Thuamluaia’n lehkha zir turin Calcutta-ah a hruai a. Sikul luhna tur an hriat lawk loh avang leh a lung len em avangin Mizoramah a lo chuang chhuak leh a. Lehkha zir chu a bansan ta a.
Kum 1943-1945 chhungin hla 48 vel a phuah a. Sakhaw lam hla 3 leh hla lenglawng 5-te bak chu a hlate chu love song ang chi vek hi a ni.
Rimawi a ngainain heng Spanish quiter, Hawaii guiter, violin, ukelele-te hi a tum thiam vek a. Mi lungleng thei mi nih nak alaiin, a bialnu’n pasal a neihsan a. Chumi avang chuan ‘Khawnge i kal dawn sawi rawh parte ka zui ang che’ tih hla a phuah phah a. A hlate hi 1960 hma lam kha chuan Zoram tluanah tlangvalte’n se dar tia zet tingtang awrhin, zan thla engah mimal leh a huhovin an sa uar hle. Zan thla engah nulaten luhkapuiah la an kai a; an bulah an inleng tlangval-ten Lalzova hla an han thlawh meuh chuan a hre pha nu leh pate’n an vanglai ni dawn kirin mutmu an tuah hlei thei lo a ni ber e.
Kum 1945 December 2-a a piancham vawi 21na a lawm hnu December 8, 1945-ah khawsikpui avangin a boral a. Lungleng hmingthanga sawi a nih avangin Fam Lalzovatia sawi thin a ni.
Hla siamtu pakhat pawhin-
Hmana pi pute’n an sawi Lalzova,
Suihlung lêngin a fam an ti;
Kei ang em hian a leng bikin ka ring lo,
Fam dairial ka chanpui hial awm e..
Tiin, a lunglên thu a au chhuahpui hial a ni.
15. SAIHNUNA
Khawhri lal Pâzîka khua vai lianin an hal darh a. Thiakah in 60 vel an inbawk a. |hiaka a awm lai hian a fapa Saihnuna hi kum 1896-ah a piang a. Pazika hi Khuangthing- ah a unaute fin turin a chho va., vai lian bawkin an hal darh leh a. Bawrhsap J.Shkaespeare-a (Tarmita) chuan Leng ram a pe a. Chutah chuan a awm hlen ta a.
Kum 1927-ah Bawrhsap NE Pary chuan a pa boral ta aia lal turin Saihnuna hi a tinghet a. Kum 1921-ah kristianah a inpe a. Lal tha tak, khualehtui tha taka enkawltu, hriselna leh thianghlimna ngai pawimawh mi a ni. Hri a len hlek pawhin doctor-te rawn nachang hre mi a ni.
Pathian thu-ah a tui em em a; engtia rawng bawl tur nge tih a ngaihtuah a. Kohhran Upate puih chu tha ti hle mahse, hun rei deuhvah mite’n ‘Kan kohhran chu kan lal thu thuin a awm’ an tih a hlau deuh va. Pathian tana a tih theih awm chhun chu Amah fakna hla siam nia ngaiin, hla phuah lam hlutzia hetiang hian a ngaihtuah-
1) Hla hi sermon kim tawi a ni.
2) Hla hi lehkha thiam lo tan lehkha a ni.
3) Hla hi kross thlirna, entlang a ni.
4) Hla hi vanram leihlawn a ni,
tiin. Kum 1926 atangin hla a phuah ta a. Hla phuah baka a rawngbawlna chu khaw chhunga kohhran hruaitute leh Upa-te hmingchhiatna a awm lohna tura tanpui hi a rawngbawlna a ni.
Prof Siamkima’n a hlate hi ngun takin a chhui a, hla 59-ah \ah thu 42 a hmu a; mi pakhat hlaah chuan tahna tam ber a ni ang a ti hial a. Amah ngeiin hlain-
Tap lo thei ka ni lo, aw ka lainate kha,
Hnutiang lam sul an hawi tawh love...
a ti thlâwt reng a ni.
Khawvêl chhuahsan ila hnutiang hawi tawh lovin,
Lawma kal hmasate’n,
Pialral ram nuamah min nghak e,
Kumkhaw nawmnaah chuan....
tia a chawiah chuan kumkhaw nawmna chang turin July 17,1949 khawvêl a chhuahsan ta.
16. LALAWITHANGPA
Dothanga leh Thuami fa Hmarlutvunga hi kum 1885ah Kanhmunah a piang a. Naupang a deuh phianphuang niin inselem chaih a hrat hle a. Amah chu se lemah a \ang \hin a. A thiante an awm loh pawhin, a chala inhlingin thing bulah a inthlung a; vuak tal turin ni lengin a awm thin. Rawlthar, kum 16 a nihin hla-
Ka dâwn Thangnemi mah kur lova,
Ka dâwn loh tlanga lenbuangin;
Lelte a kurpui reng e.
tih hla a phuah a. A pa hi lal thian a nih avngin lal inah a tlangnel a, hlain an inpawl khawm thin a. Chumi avang chu emaw ni “Fapa ka neih hun chual Lalawithanga ka sa ang,” a ti thin a. A lo puitlin a, fapa a neih chuan a hming atan Lalawithanga a sa ta reng a. Chutianga nupui a neih hma pawha a fapa hming tur a phuah lawk avang chuan Hmarlutvunga tih ai chuan Lalawithangpa tih chu a lar ta zawk a ni.
Lalawithangpa hi a thil hmuh leh tawnte leh ngaihtuahnate hlaa par chhuahtir theitu a ni. Lunglen hla, lusun hla, mihring leh thil chanchin te, inphuah elna thleng a hawl kim vek.
A thil hmuh leh tawn, a rilrua awmte awlsam tea hlaa phuah chhuak mai thei mi a ni a. Maubuang khuaa a awm laiin awkin ni a lem a, hlain-
Buang khua a hliap ruai ruai e kan lenna,
Turni ka en thangvan zâwlah;
Awkpa’n khau ang a vuan e.
a tinghal mai a. Tum khat pawh kawng a bo va; a kawng bo chu thua sawi duah lovin hlain-
Mual a nuar em ni ka kal thiam lo,
Khualzin ar ang ka vai e Hmingthanchhungpa;
Siali khan riang min ti dawn mang e.
tiin, a kawng bo a bialnuin a khawngaih turzia a suangtuah mai a. Kawnpuia a pem hnuin an khaw hlui Maubuangah kristian a nih hnuin a zin a. A thian hluite chu tun hmaa an tihdan pangngai angin zu inin an lo zai khawm a. An tun hma nun hlui khan a lung a tileng a ni ang, an zingah a va kal ve a. A thiante chuan zu in turin an lo ti a. Ani chuan, ‘Kristian ka ni tawh a, in chi ka ni lo ve’ a tih pawhin, “I in duh loh pawhin i luah kan leih ang,” an tih tlat avang-in, tlem a han lem ve a. Chutah a nihna nen a han thlirin inhmeh lo hlein a hria a, hlain-
An sawi Lal Imanuela ram ka thlen hun chuan,
Min lo zawt ang a, ka hawi hemhawm dawn a ni.
tiin, a zu in vanga a Lalpa hmaa a hrilhhai dan tur a puang zui zat nghal a ni. Amah ngeiin a hlate hi a buin a siam a. A hlate hi lunglen lam te, nula phuahna te, Dirialloa nen an inphuah elnate a ni tlangpui. Kum 1918-ah tihtak zeta Pathian thu a awih hnu chuan khawvel lam hla a phuah ta lo va. Kohhran ban tangkai tak ni chhovin,kum 1926 October-ah Kohhran Upa atan Chhimchhak Prebytery, Biateah nemngheh a ni. Mizo nun hlui hla phuah kawnga hnu khartu Lalawithangpa hi kum 1965 April 11, zing dar 7:30 khan hrilhhai taka Lal hmaa ding tur a inngaihna Imanuela ram panin, he a khualzinna ram hi a chhuahsan ta a ni.
17. R.L.KAMLALA
April thla, 1902-a piang RL Kamlala hi a pa Lutzathanga’n lehkha thiam tura a duh avangin a pian tirh-ah pencil a humtir a. A pa duh ang ngeiin a hun laia zirna sang ber Middle English chu 1st Div.-ah kum 1929 khan a passed a. Kawn-pu leh Kolasib-ah Middle School zirtirtu hna a thawk a. Hla phuah lamah a tui a, 1920-1950 thleng khan hla a phuah a. Hla 97 vel a phuah a, chung zingah chuan Kristian hla 61 a awm. Kum 1931-ah a hnenah Isua a inlar a, Keimahah awm reng rawh u, keipawh nangmahniah ka awm reng ang a hnena a tih avangin, a hna atanga bangin Chanchin Tha a hril a. A awm dan a danglam deuh avangin police-ten an man a, lung lung inah a tang hial a. Harsatna eng pawh tawk se Philipi 4:4 - a ‘Lawm fo rawh u’ tih chang ah hian a innghat tlat a, a lungawi thei zel a ni. Hreawmna te, buaina te, lungngaihnate tawk thin mah ila, a hla te hian hmachhuan leh beisei tha zawk min neih tir a. Lusun fate a hnem a, rilru dam takin vanram a ngaihtuahtir thei a. Pathiana lawmna thar neiten a hla-
Misual ka ni Lalpa min ngaidam rawh.
Thupha ka rawn chawi e, i ke bulah;
tih hi mittui tla chungin an sa bang thei lo. Chu chauh chu a ni lo va, fapa tlan bo nia inhre lo pawhin -
Kei, misual a tilungngai leh timualphotu.
Ka tana hmun a phal chuanin;
He khawvel par ka hmelma hi ka ngai lovang,
A vul lai ni a tawi lua e....
tia a hla an han sak meuh chuan Pathian thatzia a hmuhtir thin. May 25, 1965 khan Lungngaihna rama rumna zawng hi, a Lalpa hmaa lawmna hlaa a channa tur Chatuan ramah a lut ta a ni. Hreawmna leh lungngaihna ram atanga beiseina enga vanram min thlirtirtu hi, mite thinlungah a boral lo vang.
18. ROKUNGA
Mizo hnam hla, Aw nang kan lal kan Pathian tih phuahtu, Mizoram leh a mi chengte nun tihhlim kawnga hlaa chawitu Rokunga hi February 20,1914 khan Venghluiah a lo piang a. A pian ni leh State kan neih ni leh thla a inthuhmun hi Mizo Hnam Hla phuahtu ni awm renga piang nia ngaih theih a ni.
A nu leh pa Thangluta leh Zaliani hian nau an dam thei lo hle a. He ni taka fa an neih hi an kawmthlang pitarin, ‘hei zet chu in chhungkaw khaidingtu ro a nih hi,’ tiin a hmingah Rokunga a sa a.
Middle sikul zovin a nu leh pate hna thawh a pui a. Kum 1931 atangin The Loch Printing Press (Tuna Synod Press)-ah thawkin, chang dang kan lovin dam chhung hnaah a neih a. Kohhranten kaihlek hla an huat em em thlakna turin thalaite tana hla 5 tha tak tak a phuah a. A hlaah hian thu har zep lovin, thinlung khawih taka thu hman a thiam thung.
A hla tam tak thlirin, Mizoram chu Pialral anga tehin, par mawi chitinin a bawm, romei leh chhumte lung tileng tawka an zamna. Ram ngaw hring dup kara zo tui thiang luanna, rimawi ram a nih a tar lang thiam a. A mi chengte pawh Mizo nih thlakhlelhtirin, ram changkang tawhte el tura tan la tura fuihin Mizo kan ni, kan hmel a tha, Kan tum a sang bawk si tiin. Hnam dangte’n an neih ve loh Tlawmngaihna mite rilrua bo mai lo tura chelh din tumin hlain a au tawk tawk a. Nungchang mawi leh tha, hmasawnna rilru pua Mizote a duhthawhzia tilangin, lei mite hunbi chhiartu, van zawla arsi ngawi rengte pawh khi min fuihtua hmangin -
Chung siar lungmawl mah khian,
Nunna eng nei rawh min lo ti;
Ngawi rengin tawng lovin chet danin,
I eng ve ang u......
a ti thlawt mai a ni. A hla, Kan zo tang ram nuam tih phei chu Assam Rifles Band Party kalrem nan hman a ni nghe nghe. ‘Rokunga Lungdawh’ hi Rokunga memrial Society leh Aizawl Developement Authority tangrualin Aizawl City Park-ah an dawh a. Chutah chuan a lim an dintir a. 15th Aug.2008 khan Chief Minister, Chairman, ADA ni bawk, Pu Zoramthangan a hawng a. Rokunga hi Century Poet atan thlan a ni.
He ni hian Mizo nih tinuamtu Rokunga tih lehkhabu Rev Lalsawma’n a tlang zarh. Thalaite ngainat zawng leh hnam tana rohlu tam tak min hnutchhiahtu Rokungahi July 12th 1969 tlai dar 10: 15 khan Lentupui chawi vel chhumina a bawm Zoram nuam leh duhawm pawh hi thlahlel zo lovin, Hlakungpui kal hmasate fin turin a kal ve ta a ni.
19. VANKHAMA
Mihring leh mihring inkara hmangaihna tuipuitu, Herawt ri, ri azawnga ri mawi lo ber pawhin, an tun hma nun ngaihtir a, mittui tla khawpa lungleng thei Vankhama, kan Hla phuah thiam hi August 24, 1906-ah Diarkhai khuaah a piang a. A pa chu Tirhkoh hmasa Vanchhunga a ni a, a nu chu Thanglianpuii a ni.
Kum 1907-ah Aizawlah an pem a. A pa hi Champhaia an sawn avangin a pi nen an khawsa a. Hrisel lo chungin pawl ruk thleng Aizawlah lehkha a zir a. Shillong-ah pawl sarih a zir a. Calcutta-a Scotish Church Collegiat High School leh Silchar Govt.High School-ahte a zir nain a hriselna a that tawk loh avangin a chawl leh thuai a. Chuvangin a zir sang lo hle. Hla 50 vel a phuah a; chung zinga 48 chu hmuh theihin a vawng tha.
Literature tihausa zawngin hla phuahtu dangte hman ve loh thu mal a hmang nual. A hla tam zawk chu Lengzem hla a ni a. Tlaizawng par te, Salvation Army hnucham chawmna in te, khawtlang lunglen leh rimawi ram tihte a phuah A hlaah chuan tawng thei lote pawh a tawng tir thiam a. Eng hla pawh phuah se uluk taka siam a nih avangin a hlate hia belh chian an dawl hle a ni. A hlate vawrh lartu fanu pahnih zai thiam: Vanhlupuii leh Vanlalruati a nei a, anni avang ngawt pawh hian Vankhama hian mi hriat lar a hlawh a ni.
Vankhama hi mahni thu duh mi, mi hnuaia awm thiam lo a nih avangin, sorkar hna lam a ngaihsak lo va. Thlalak lamin ei a zawng a. Mizo literature tihausatu Vankhama hi December 29, 1979 khan a zan zung khum bulah tluin, nikhawhre lovin a awm zui a. Zing lam dar 1:30-ah ‘Aw engah mawi tin thang dang zawng pawh hi, Chul mai tura Khuanun a lo siam le ? titu chu pangpar angin a uai zo ta .A lei taksa uai zo tawh mahse,a hlate erawh an uai ve lo vang.
20. SUAKLIANA
Rom 2:11 thu ‘Pathianin mi duhsak bik a nei si lova’ tih hi mawi takin-
Aw hnam zawng zawng leh,
Chi tin tawng tin hi;
Van Lal nau ang a tahna Kalvari-ah,
An dang chuang lo ve......
tia hla min phuahsaktu, mitdel ni chunga fiah taka Pathian hmutu, Suakliana hi Maite khuaah kum 1901 khan a lo piang a. Mitdel leh mitvarten sual vanga Pathian kan hmuh theih lohna chhan hlain-
Sual thimhian ram ropui,
Leh ka Lalpa hmel a hliah;
Pialral kalna ka bo,
Thlarau min hruai rawh
Lungaihna a fawn vel e.
tia min hrilhtu leh hruaitu atan ThlarauThianghlim sawm tur kan nihzia min hriattir bawk.
Naupang te a nih laiin a pa’n Chhipphirah a pempui a. An ram kalnaah a mit vei lam hmawlhin a hawlh avangin a mit naute a chhia a. Kum 1928-ah Suakzawni nen an innei a; kum 1930-ah vanduaithlak takin a mit ding lam a na a, a del leh ta a ni. Rilru lian leh luhlul tak; mitdel e ti lovin mi hre thei tak a ni. Hlaa phuah thiambakah thu sawi a thiam a. Mite’n an khuaa pem turin an sawm thin a. In leh lo din sakin, kumpui linglet lai ei tur an tum sak thin avangin khaw hrang hrangah a pem lawr a. A dinhmun han thlirpui chuan a tihawm tak a ni.
Suakliana hian hla 150 lai a phuah a. Chung zinga 89 chauh chu hmuh theih a ni. A hla tam zawk chu amahin a thluk a siam a ni a, then erawhchu thluk awm sa mila a phuah a ni. Lungngaih tah leh buaina ram khawvel atang hian Jerusalem, Zion khawpui panin July 3,1970 ,leilung lan khan a hawng ta a ni. Kumsul a lo veia Krismas a lo thlenin Carol Party-in:
Hosana ti zelin aw, halelui-ah Amen,
Lal Krista a lo piang e, Bethlehem-ah chuan;
A tawngkam chhuak hmangaih thu,
Hnam tin tan damna a ni,
Lawmin i au vang Hosana tiin,
tia Lal piang an lawm chhung chuan Hlakungpui Suak-
liana hming hi a dai lo vang.
21. LIANDALA
Mizo nunzia pho chhuak khawp hla –‘Pi pu chhuahtlang hlui’ phuahtu, pangpar huan anga Zoram hlaa siam a, Kan tlang ram par vulna titu Liandala hi Lungrang khuaah 1901 khan a piang a, (a pian kum hi Kristian Hla Bu-ah chuan kum 1900 niin an dah). A pa chu Dophungan iin, a nu chu Vanhnuaichhingi a ni.
Kum 1911-ah Middle sikul a zo va. Zosap Sapupa-in tum thum lai zir zawm tur a a tih pawhin, a nu leh pate a ngaihtuah avangin a hnial fithla a. Kum 1922-ah zirtirtu Hna Khuanghlum Primary Sikulah a thawk a. Serkawnah insawnin, 1945-1963 Darzo M/S-ah Headmaster hna a thawk. Kum 1964-1975 thleng Lunglei Govt High School-ah Head-Master hna a thawk leh a. A pension hnu pawhin Zohnuai M/S-ah Headmaster hna a thawk zui a ni. Indopui II-naah khan Lushai Corps Commander-ah a \ang bawk.
Zohnuai khawtlangin hma a sawn theih nan 1979 khan Cup a chhuah a, Liandala memorial Volleyball Throphy tiin kum tin an inchuh thin. Zoram pangparten he hring nun a hnehzia hlaah mawi taka sepin-
Fan changin tlang liante,
Lungleng kan uai par zun lengah;
Chhuahtlang lamtluang zawng leh.
Thing tin rihnim parin a bawm
titu Liandala hian kan ramngawte hi kan nunna hnar a nih bakah, min tihlimtu Physical Environment a nihzia puang chhuakin, humhalh a tulzia pawh min hriatthiam tir nghal a ni ber e. A chanchin ka chhiar leh a hla ka sak apiangin, Primary sikul naupang kan nih laia kan Pu Pu Thankhuma’n:
Aw ka duh tak Dala’
Ding leh vei i ni e..
tih hla min zirtir thin kha, he Liandala hi ni fa hmiang ka ti thin.
Primary sikulah chuan-
Chhura liam e a sial lam tur,
Kawlkei sahrangin lo bel;
Chhura hrang e kamkeia vel,
Lengui,kiang thuai rawh-
Ka chang sial zawng i ei lawng e.
tih Liandala hla hi kan by-heart a, kan sawi rual thup thup thin. Amah Liandala ang maiin –
Panlai ni dawn changin,
Lungleng kan uai zirna runah.......
han tih ve mai a chakawm e.
Hla 23 phuah a, 70 chuang letlingtu, Zoram Hlakung-pui zinga pakhat Liandala chu December 19,1980 khan ram tha lehzual panin, kan tlang ram par vulna, thal khaw romei zing riai hi a lo tawlh liam san ta a ni.
22. C.Z. HUALA
Lianthuama leh Zokungi fa C.Z.Huala hi a hmingah Saikhama sak a ni a. A pain a ram vahnaah zawng tam tak a hual khawm avangin ‘Zawnghuala’ an ti hlen ta a ni. Amah pawhin a hming bulah an hnam hming, Chhakchhuak hming bul C dahin, C.Z Huala a ti zui ta a ni.
Kum 1916-ah sikul kal hauh lovin Primary sikul tha takin a zo va. Middle English a zo leh a. Kum1920-ah FG Sandy-a Personal Secretary-ah a tang a. Primary zirtirtu hna1921-1930 thleng Biatea thawkin Sialsukah a insawn a.1942-ah Labour Commander hna a thawk a. Kum 1943-ah Sub Officer a ni. Saitual Middle School-ah thawk lehin, Reiekah an sawn a, chutah chuan kum 7 a awm. Kum1963-ah a pension a, Aizawl Theological Colleg-ah zirirtu hna kum 5 a thawk leh a ni.
CZ Huala hian hla 7 a phuah a, vanram ngaihhla vek a ni. Hla pakhat a letling bawk. Nu pakhat tawngtaiin, ‘Aw Lalpa, he khawvel hi tah nan a zau hle, eng tikah nge i hnen ka thlen ang? a tih chuan a rilru a khawih hle a. Hla tha tak mai ‘Tunah buaina tlang chhipa dingin’ tih hla a phuah phah ta a ni.
Min hnar suh la aw ka nghak che,
Ka tah nan ram zau mahsela;
Tlante nen bang lo va kan zai nan,
Hmun ralmuang chu min thlen la...
tiin Pathian a pawl a ni. A hlate hi mi hlimte’n tawngtainaah chham chhuah an ching thin a ni ang, nu pakhat pawhin intichang tak chungin an kawmchhakpa a ngaizawng a. An pa hnenah an khawmchhakpa damlo en a rawt a, an kal a. Chu nu chuan damlo lu chunga kut nghatin C.Z Huala hlaa bultanin- Nitin ka hnenah awm reng ang che, Lalpa’n a ti che asin...a tih chu kawmchhakpa chuan lo zawmin, Kei pawh i kianga awm ka ning lo, a lo ti a. A pasala ngaihdan a ni ta lo va; hlain Hmangaihna mak tak chu a lo ni, a ti e, an tia lawm!
CZ Huala hian hla phuah tam lo mahse, a hlate hi a quality a tha a. Pathian leh mihring inkara inhmangaihna a nih tlat avangin, buaina tlang chhipa dingin nghakhlel taka khaw thinghlim kan thlir hi C.Z Huala vang a lo ni reng mai.
Hla phuah thiam vanga tum li zet chawimawina dawngtu C.Z Huala hi Mission Venga a in Beulah Villa-ah Setember 28,1994 zing dar 1:50 khan Buaina tlang chhip atanga Jordan lui kal kaiin, ‘Nitin ka hnenah awm reng ang che’ tiaa sawm thin Lalpa hnen awm reng tawh zawk turin a muhil ta a ni.
HLAKUNGPUI THAWH THUMNA
Kum 2006 AD chu Hlakungpui kum 20-na (China Jubilee) a ni a. Ruahman lawk angin Hlakungpui Mual tihlen dan tur ngaihtuah a ni a. Executive Committee chuan thu leh hla lama ro hlu min hnutchhiahtu tute nge kan chawimawi ang tih ngun taka a ngaihtuah a, a thlirin heng mite hi Hlakungpui Muala seng luh turin a ruahman a- Thu ziak mi 2, Pu A.Sawihlira leh Rev Saiaithanga; Hla phuahtu mi 5, Pu Vanmawia, Pu Laltanpuia, Pu Siamliana, Pu Ralngama leh Pu Zasiamate hi chawimawi ni se’ng a ti a. An chhungte nen inberemin heng mite chawimawina lung hi siam a ni ta a.
May 16, 2006 zing dar 10:00-ah Art & Culture Dept. Director Pi Boichhingpuiin a hawng a. Hemi tum hian Tlaikuang lehkhabu released a ni. Hemi tum hian Khawbung Branch YMA kum 60-na (Diamond Jubilee) lawm nghal a ni a. Jubilee lung pawh Community Hall tualah phun a ni a. He hunah vek hian Khawbung Community Hall pawh Education Minister Dr Lalthangliana’n a hawng nghal a ni.
HLAKUNGPUIA SENG LUH THARTE CHANCHIN
23. ZASIAMA
Pu Hnunbawnga leh Pi Chhawnlovi-te fa palina Zasiama hi Kum 1900-ah a piang a. Vaituichhun, Thinsulthliah leh Lungbial leh DamVeng-ahte a chen hnuin, 1920-ah Seling bul Tlangnuamah a lut a. Kum 1923-ah Zachuailovi nen inneiin fapa 2 leh fanu 1 an nei.
Chhungkaw harsatna avangin Lower Primary bak sikul a kal lo. Kum 1914-ah Kristianaah a inpe a. Kum 1933 khan Kohhran Upa atan an nemnghet a. An kohhran Zai Pawl dintu leh hruaitu hlun a ni. Mi invawng fel mi leh mi fimkhur leh duhtui tak, hlim thei reng mi a ni. Hla phuahtu lar tak a ni a; mahse a hla phuah hriat chian fak chu 11 a ni.
Chung zinga lar zualte chu:
1) Leiah a lopiang van Lalbera chu,
2) Thlarau Thianghlim thuro nun nem,
3) Aw khawiah nge Chhandamtu chuan,
4) Varparh arsi Chhandamtu lalna ramah chuan,
5) Thlarau thianghlim mei alh leh chhum dinga hruaitu,
tihte an ni. A hlate hi sak a nuam a; a hla nihphung chu thihna ata nunna, lungngaihna ata lawmna, hlauhna ata muanna, buaina ata chawlhna leh thim ata enga luhna an ni hlawm.
T.B. natna avangin April 3,1953 khan Lili par leh ropuina eng zam velna, Beram No leh tlan sate lenna, van kawtthler leh angel varte nen lam hmuh a chak em em thinah chuan chatuana chawl turin he khawvel hi a chhuahsan ta. Tlangnuam (Selingah) –ah a thlan hi hmuh theihin a la awm.
24. VANMAWIA
Pu Chawngbuaia leh Pi Zakhumi fapa Vanmawia hi kum 1922 khan a piang a. Mi lehkha thiam tak a ni a; kum 1933-ah Lower Primary Exam-ah Mizorama pakhatna a ni. Kum 1963-ah B.A. Distinction-ah a passed.
Kum 15 chhung Air Force-ah a tang a. Aizawl D.C.-ah te, Developement Branch leh High School-ahte Clerk hna a thawk a. MNF-a tangin, Senator hna a chelh bawk. Kohhran Zai Pawl hruaitu tha tak a nih bakah, Thalai Pawl Conference hla bu buatsaihna kawnga sul sutu a ni.
A hla lar zualte chu:
1) Lal Engkimtitheia chuan,
2) Bethlehem arsi chu a eng,
3) Lalpa Chanchin Tha puangtute,
4) Thim zingah ka awm tawh a,
tihte hi a ni. Aw lo kal ula nangni, Hnam tinrenga mite u, Khawvel thilte kalsan in, Kan Lalpa rawng chuah i bawl ang u tia Zai Pawl Hla buatsaihtu Vanmawia hi; van ropuina chang turin, February 23,1980 khan Van Ropuina changin a kal a. Chhinga Veng Thlanmualah vui liam a ni.
25. RALNGAMA
Chak hmingthang, 6ft leh 9inches-a sang Pu Tumpanga leh Liansiamite’n kum 1907-a fapa Kanhmuna an hrin chu Ralngama tiin a hming an sa a. Ralngama hi kum 1916-ah Kristianah a inpe a. Kum 1923-a Zoram pum Lower Primary exam-ah pakhatna a ni. Kun 1936-1937 khan Tirhkohhna a zir a. Zirpui a neihloh avangin Pu Mena’n Khawkawnah zirtirtu hna thawk se a tih angin zitirtuah a tang a. Khawdungseiah a insawn a. Kum1925-1935 thleng Khawchhiar hna a thawk. Kum 1956-ah Kohhran Upa atan nem ngheh a ni.
Mi tlawmngai leh huaisen, mi taima tak a nih avangin khawtlang leh kohhran khaidingtu a ni a. Fanu pali leh fapa pasarih a nei. Hla 50 a phuah a; Kristian Hla Bu-ah hian pahnih – “Lal pian hun lawmawm tak kan thleng leh ta” tih leh “An ruat Lal Imanuela” tihte seng luh a ni. Krismas leh Kum thar lenkhawm leh Khawhar inah a hlate hian hmun an luah tha hle.
A hla nung reng pangate chu:-
1) Lal pian hun lawmawm tak kan thleng leh ta,
2) An ruat Lal Imanuela.
3) Aw, an vul lai mual a liam ta.
4) Adama thlah sual thihna thim hnuaiah hian.
5) Lunngaih tah leh buaina ramah hian.
tihte hi an ni. Kei pawh ka dam lai ni a ral hun chuan. Lalna ram mawi ka chang ve ang ti a, rinna mita thlirtu, Ralngama hi 25th October 1981 khan Beram No hliam hnu zaia awi tur leh; Lawmna par Lalnunnema bel turin a muhil ta a ni. Khawdungsei thlanmualah vui liamin, a awmna lei in chu thiat ni mahse, hmangaih kal tate nen Beram No hliam hnu zaiin an awi ta a ni.
26. SIAMLIANA
Theipuisum khaw lal Kairuma leh Pi Rochhingpui fapa paruk zinga a upa lam atanga chhiara pathumna Siamliana hi 1894 khan Nalzawlah a lo piang a. A hming tak chu Lalsiamliana tih a ni. An nu leh pate’n an boralsan hma avangin an upa ber Lalthantluangi hovin an khawsa nawlh nawlh a. Thlawhbawk, Zotlang, Theipuisum, Dampa, Kawrthah, Luangpawl leh Tlangsang-ahte an lo cheng a. Naupan laiin ruhseh a vei a; a ban vei lam leh khup khing hnih a na zual a. Vanneihthlak takin a tleirawl laiin a lo tha chhuak leh a. Lehkha pawh ziak leh chhiar thiam chauhvin a zir a ni.
Kum 1917 khan Lengzem hla a phuah a. Kristian hla chu kum 1921 atangin a phuah a. Hla 26 phuah nia hriat a ni a; chung zinga lar zualte chu:–
1) Van hmun ropui pelin,
2) En r’u an khai kang hmelmate’n,
3) Ani chu an hnenah a awm a,
4) Nakin mipui tam tak lo kal khawmte,
5) Aw,nang kan Lalpa leh kan Pathian duh,
tihte hi an ni. A hlate hi Reng ram (Tripura)-a a phuah an ni hlawm.
Amah Siamliana’n a lo sawi lawk angin; May 16,1991 khan Vaisam khua leh a chhehvel chu a lo thim a. Ani tan chuan- Thil hmasa zawng zawng pawh an ral ta.Hmangaih Johana’n, “Van mipui tam zia ka chhiar dawn thin a; ka ziak chung pawhin ka chhiar seng lo,” a tih, Van khaw chhiarpuia tel ve turin he a khual zinna kawng hi hemi ni hian a zawh tawp ta a
27. LALTANPUIA
Pu Hrngchina leh Pi Kapkungite fapa Laltanpuia hi kum 1915 khan Sialsuk khuaah a piang a. A tlangval lai chuan tlangval pian tha tak, tawng tam vak lo a ni. Pa inngaitlawm tak a nih avangin, a hla phuah chungchang zawh pawh a, cho chhuah harsa fu a ni. Lehkha chhiar taima tak a nih avangin eng thu pawh sawipui theiha hriatna nei zau, kut temthiam lamah pawh duailo tak a ni. Kum 1944-ah Rotluangi nen an innei a, fapa pathum an hring.
Kum 1934 atanga hla phuahin, hla 36 a phuah. A hla atanga thlirin amah hi mi lungleng thei tak a ni tih a hriat a. A hla avanga amah ngainatu, pathlawi rual leh nula rual zai thamte’n kum 1960 khan, Awmhar Champion pawl an din a. Chu pawl member chu fiamthu thawh thiam an ni hlawm. An Pawl Doctrine chu Thuhnuairawlha ni.
A hla zinga lar zualte chu:-
1) Zatlang lawiang thang tur hi,
2) Aw! Sialkhawpui ka pianna hmun,
3) Awmhar saisen nau ang tah ka bang dawn lo,
4) Aw Zoram, aw kan Zoram,
5) Tin kim ka dawn changin lunglen zate’n a tho leh thin,
tihte an ni. Mipui thinlunga Lungrualna hi Ram leh Hnam tan Himna Kulhpui ber a lo ni, tih phuhtu Laltanpuia hi 8th April,1997 khan lei hringnun kalsanin a muhil a. April 8,1997 khan Suialsuk thlanmualah vui liam a ni.
28. Rev. SAIAITHANGA
Bawktea leh Chawngtaiite fapa Rev Saiaithanga hi kum 1897 khan Vaituichhunah a piang a. A nu leh pate an inthen avangin a nau nen a nu hnenah an awm a.Kum 1916-ah Lower Primary a zo va. Kum 1917-ah Cherra-Theological College-ah kum thum a lut a. A zir chhung hian Cherra Record a break a ni. Kum 1922-ah Tirhkoh a ni a.Kum 1924-ah Pastor atan nem ngheh a ni. Synod Moderator-ah tum ruk a tang. Kum 1964-ah a pension a ni.
Rev Saiaithanga hi lehkha chhiar taima ni a. Hun a vawng dik a, dika a hriat chu a tan nghet tlat a ni. Kohhran kal hmang leh inkhawm thlengin a duhtuiin a uluk a. Kohhran thang zel chhawm tlak Kalhmang a siam tam hle.
Lehkhabu 21 a ziak a, mi dang nena tang tlangin 9 an ziak bawk. Lehlin lehkhabu 3 a chhuah a; Pathianthu harsa bik letling tura pek a hlawh fo bawk.
A kut chhuak zinga nung leh huhang ngahte chu-
1) Pathian biak inkhawm hruaina bu,
2) Kohhran enkawl dan,
3) Mizo Kohhran chanchin,
4) Kohhran Chanchin , te an ni.
29. A.SAWIHLIRA
Peter Dardawna leh Elizabeth Suakchhungite fapa A.Sawihlira hi Thinglian khuaah kum 1931 khan a piang a. Kum 1943 khan Zoram hmar bial pum pumpuia pawl thum exam-ah pakhatna a ni. Kum 1948 khan Pawl rukah Zoram pumah pakhatna a ni bawk. High sikula a zirna pawh a duailo hle a. Matric examah pawh Mathematics, Science, Commecial Geography leh Lushai-ah letter a hmu. Champhaiah-te zirtirtu hna a thawh hnuin kum 1973 khan Science Consultant-ah dah a ni a. Kum 1977-ah Science Promotion Officer a hlan kai a ni. Kum 1989 khan SCERT Joint Director a ni a. A pension hnuin kum 1995-1997 thleng Mizoram Board of School Education President hna a chelh.
Kum 1975-1992 chhung khan Science zirlai bu 37 a ziak a. Kum 1983 hma kha chuan MBBS leh B.E zir turin Zofate’n Zoram Quota kan hnawh khat thei meuh lo va. Kum 1985 hnu lamah erawh chuan A.Sawihlira hma lakna avangin lak sen loh khawp Zofate kan lo nei ta a ni.
Mathematics,Science & Technology lama Zofate rual pawl phaka hlangkaitu.lehkhabu 40 lai min ziak saktu, mi chhuanawm A.Sawihlira hi January 8,2000 khan lei piah lam ramah a chawl ta a ni.
---------------------------------------------------------------------------------------------
THAWH KHATNA
Chawimawina lung hi cement concrete, circle-a siam pahnih inchherchhuan chunga triangle chhungah dintir a ni a. Hmai thum nei; chutah chuan – Khawbung kum 83-na, Pu Patea lung leh Pu Damhauhva lungte bel a ni a. An hla pianna lam hawi zawngin Hlakungpuite thlan chu siam ve ve a ni.
He chawimawina lung hi April 7, 1986 Thawh\an ni zing dar 10-ah Education Minister Prof. Rokamlova’n a hawng a. Lungah chuan–
(a) KHAWBUNG DIN TAN 1903
Mi nuntlâng, Sakhaw rawngbawltu, Hla phuah thiam, Thu ziak mi, Kut themthiam leh Zir mite hringtu,
Vul reng rawh se.
Phuntu: Khawbung YMA leh a Khawchhuakte
7.4.1986
(b) HLA PHUAH THIAM
PATEA KHAWBUNG
(1894 – 1950)
Hla 55 a phuah
Pangpâr chi hrang hrang uaî lova an vul reng a, Arsite an dêt chiaî a, eng chi dang dang lanna leh Rinna Hla phuahtu a ni a. danglam leh ril takin –
“ Ka lawmna tuifinriat angin a liam a,
Thih lui kamah zaiin I hming ka fak ang.”
ti thei a ni. Mizo Kristian Hlaphuahtu hmasa ber a ni a. Varparh arsi anga eng takin a lang zêl tawh ang.
(c) HLA PHUAH THIAM
DAMHAUVA
(1909- 1972)
Hla 51 a phuah
Nun hlui mual liam tawhte lung lêng taka thlirin, hla mawi takin a phuah chhuak a. He hring nun hi thlahlel taka a chawisân \hin avangin hriatreng a hlawh dawn a ni.
“Hnutiang hmatiang ka dawn changin,
Dâr tui ang ka luang ral tur hi;
Lung a awî lo ve.” tih ziah a ni a.
Pu Pate leh Pu Damhauhva lungah chuan an thlalâk ziah a ni nghe nghe.
Khual zahawm Pu R. Vanlawma’n ‘Zoram khawpui hmasa ber Selesih awmna a nih avangin Khawbung hi Zoram Jeusalem a ni e’ tia thiam taka thu a sawi hnûin, Padma Shree James Dokhuma’n – Hlakungpui hi Pathianin a ropuina tilang tura a serh hrante chênna hmun a nih avanga hmun thianghlim a nih thu thiam fahrana sawiin, “Nula, Tlangvalte leh thang leh tharte’n he hmun hi hmun thianghlim a ni tih hria ula. In tih bawrhbân phawt chuan an thlarauten an hmu kiau dawn che u a ni,” tiin a thusawi tlâng a kâwm a.
Zaithiam Pi Siampuii Sailo leh Nl.Lalenkawlite’n nipui khawlum tidai huai huai khawpa an lelte hmuam an phuhchhuah hnuin abîk taka Pi Siampuii Sailo Cassette, Pu Pate-a leh Pu Damhauha hla te, Pu Patea leh Pu Damhauhva hnuhma bu te, Tuipuiral Ram, Khawchhak Ti Ti bute tlangzarh a ni a. Tin, Pu Patea leh Pu Damhauhva te kutchhuak chi hrang hrang pho lan a ni. Zan lamah Pu Patea leh Pu Damhauhva te hla Lengkhawm zaia intihsiakna leh intih hlimna neih thin a ni.
Hmun hrang hrang a\anga he ni lawmawm rawn hmangtute hi an vaiin 1,106 an ni a. Chung zinga 550 chu langa lo tel an ni. Hmun hran atanga lo tel langsar zual deuhte chu:-
1. Prof. Rokamlova, Education Minister
2. Mr. Vanchungnunga Dy. Director, Social Welfare Dept.
3. Smt. Margaret Zohmingthangi, Asst Director, RD.
4. Pu Laitanga, Sr.Research Officer, Tribal Research Institute
5. Pu R. Liankima BDO W. Phaileng.
6. Pi Lalparmawii, CDPO Lungdar E
7. Pu Khawvelthanga Editor, IPR&T
8. Pu B. Vanlalsiama, EO, Champhai
9. Pu Saingura Sailo, SDVO, Champhai
10. Rev. Lalsawma, Synod Executive Secretary
11. Pu B. Lalthangliana, Lecturer Mandalay University
12. Pu K. Lalluaia Hdm.RM High School, Aizawl.
13. Pu Thangthuama Tahan
14. Pu R. Vanlawma President, MAL
15. Pu James Dokhuma Padma Shree, EM, MAL.
16. Pu PL Liandinga, Secretary, CYMA& Prog. Officer SWD
17. Pu Lalfima Editor, Mizoram Economic Journal
18. Pu Chawngdinga, Editor, Huapzo
19. Pu Zuala Editor Saiha Daily News
20. Pu C. Dinthanga, Editor, Lelte
21. Pu Lalnuntluanga Tlawmte, Editor, Rawlthar
22. Pi Siampuii Sailo, Aizawl.
23. Nl. Lalenkawli Tahan
24. Pu Khawnghinga DLO Champhai
25. Pu K. Malsawma SDO (Civil)
Chawimawina lung phun tum hian ni hnih chhung ruai theh a ni a:-
7.4.1986 niin: Sechal – 1, Bawngchal – 1
Vawk – 3, Ar – 5
talhin ruai buatsaih a ni a, mi 7450-in kil ho a ni.
8.4.1986 niin: Lawichal – 1, Bawngchal – 3
Vawk – 3, Ar – 5
talhin hlui 596-a ruai kilho a ni. Bawng nufa thum erawh suma chantir a ni.
Hlakungpui Executive Committee \hut khawm hnuhnung ber 28.7.1986 zana Pu H Tawnvela ina neihah chuan Hlakungpui Executive Body chu titawpin,a enkawl zui zel hna chu YMA kutah a hlân fel a. Kum 1986 May thla tir lamah, Health Minister Pu Vaivengan Hlakungpuia Chawlhna In sak nan Rs 30,000 min pek chu sorkarin sum a indaih loh avangin Rs 20,000 chauh min pe a. Chumi hmang chuan sak a ni a.Hei chiah hi sorkar atang puihna hmuh a ni.Senso zawng zawng chu mipui hlawh chhuah leh thawh khawm a ni.
Hlakungpui buatsaih lai hian Pu B.Lalthangliana’n Video Camera chah a rawt a. Ka mawl luattuk avangin, ‘A hautak e’ tiin ka hnial a. kan Treasurer Dr Rotluanga’n min lo puibawm bawk nen, a mi fing zawk chu a ngawi hlen ta a. Ka inchhir tawp thei lo.
Keini.Hlakungpui dintute ai mah hian mite’n a hlutzia hi an hre zawk a lo maw aw tih khawp hialin mite’n min hlutpui a. Australia ram thlengin tlawh turin mite an lo kal a. Chu chauh a ni nem, Bilkhawthlir Mizo Literacy Association pawhin Zosapthara Award 1995, Pu B Lalthangliana 2.12.1995-a an hlan chhan point pakhatah pawhKhawbung daia Hlakungpui phena mi tangkai tak anih avangin an ti thlawt mai.
Sorkar lampawhin Hlakungpui hi sorkarin humhalhin a enkawltu tur pawh dah ila a rem lawm ni? tia an dilna pawh Khawbung Branch YMA chuan a rem tihsak lo va.
Atir lamah chuan YMA chuan Hlakungpui champha hi kum tina lawm a, Pu Patea leh Pu Damhauhvate hla, Lengkhawm zaia intihsiak ni thin se tiin a rel a. Kum hnih/thum vel lawm a nih hnuin, ngaihtuahna thar neiin, Kum sawm bi zelah Mizo zawng zawng huapa Thu leh Hla lama kan hrang hluite Chawimawina Lung phun ni zel se tiin rel thar a ni.
HLAKUNGPUI THAWH HNIHNA
Kum 1994 kum tirah kum 1996 hi Hlakungpui kum sawmna a ni a, chu bakah Khawbung Branch YMA kum 50-na (Golden Jubilee) a ni a, engtia lawm tur nge ni ang tih Khawbung Branch YMA chuan a rel a. A ngaihtuahtu tur Executive Body hetiang hian siam a ni:
Chairman : Pu P.C.Rozika
Vice Chairman : Pu Pakunga
Gen.Secretary : Pu C.Chawngthangpuia
Joint Secretaries : Pu K.Laldawla, Pu R.Vantluanga
Treasurer : Pu P.Zahnuna
Fin.Secretary : Tv P.C.Lalluia
A chunga Office Bearers leh Excutive member 52-te chuan ngun taka ngaihtuahin kum 1996 –ah Hlakungpui Mualah Thu leh Hla lama rohlu min hnutchhiahtu :- hla phuahtu 10, an hla 4/5 tal chul lova nung reng leh thu ziak mi 10;an thu ziak 3/4 chul lova kan neihte chawimawina lung phun ni se an ti a. Ngun taka naihtuah hnua a thlan chhuahte chu, an chhungte nena inbe remin an lung an buatsaih a. Hemi tuma chawimawite lung hi April 11,1996-ah Industry Minister Pu Hrangthanga Colney-in a hawng a. YMA Golden Jubilee lung pawh Community Hall bulah phun nghal a ni. Hemi tum hian Tuichangral Cultural Meet neih nghal a ni a. Tin, Pu C.Lalduhawma ziak Zoram Tuikeplung pawh tlangzarh a ni.
Hlakungpui Tin Jubilee-a Chawimawite Lungah chuan hetiang hian ziak a ni:
KAPHLEIA SIAMKIMA
(1910 -1940) (1938 – 1992)
Mizo Essay hmasa Thlirtu, Ram fan bu leh fakselna lama
Mizo Novel hmasa Chhing- Zofate mit tikutu leh sulsutu
puii ziaktu,hla phuah thiam pawimawh tak a ni a.Kan thin-
Zofate thinlungah a nung lungah a nung reng ang.
reng ang
L.BIAKLIANA K.ZAWLA
(1918 – 19410) (1903- 1994)
Mizo Novel hmasa Hawilo- Thangtharte’n Mizo nun hlui
Pari, thawnthu tawi hmasa an theihnghilh mai loh nan
Lali phuahtu, thawnthu phu- hlan chhawngtu tangkai tak
ah lama hma hruaitu zinga a ni.
mi,kan hriat reng tur a ni.
LALZUITHANGA LAITHANGPUIA
(1916-1950) (1885 – 1937 )
Mzo Novel hmasa Thlahrang leh Mitdel ni chunga mitvarte aia
Phira leh Ngurthanpari phuahtu Pathian hmu fiah, Mizo hla
Lem ziak thiam, Drama ziak leh phuahtu dangte ang lo taka
Chan thiam a ni nun hlui ziaa Kristian hla
tha tak tak phuahtu a ni.
C.THUAMLUAIA LALZOVA
(1922 – 1959) (1924-1945)
Mizo thawnthu tawi leh Essay Nula leh tlangval inkar in-
Ziak thiam,Mizo thawnthu Si- hmangaih tawnna leng vel
alton Official ziaktu,Mizo ta- hlaa runthlak taka phuah
wng mawi leh ngaihno bei tak thiam, an thinlung ril ber an
-a hmang thiam a ni. leih buakna hlate phuahtu a ni.
Rev LIANGKHAIA SAIHNUNA
(Leng Lal)
(1985 – 1979) (1896 – 1949)
Mizo History ziak hmasa,Koh- Mizo Lengkhawm hla phuahtu
hran mamawh lehkhabu tam fe hmingthang, a mihring puite
Ziaktu,Hriatna lama Zofate ti- rumna chanpui a, tahnate hlaa
bengvartu a ni. phuah thiam a a ni.
LALAWITHANGPA J.F.LALDAILOVA
(Hmarlutvunga)
(1885-1949) (1925 -1979)Lehkhabu lehlin hmanga Zofate
Mizo nun hlui hla phuah kawnga Chawmtu, Mizo tawng dik ngai
hnu khartu, hla thute mawi leh Pawimawh, chanchin bu enkawltu
no taka hmang thiam chung tha, Dictionary rotling siamtu a ni.
chuang, nung reng tur a ni.
Capt.C.KHUMA R.L.KAMLALA
(19134 – 1994) (1902 – 1965)
Maymyo Sanapui thawnthu leh Mizo Kristian hla phuahtu
a dangte Zoram pâwn a\anga ropui, hreawmna leh lungngaihna
\hahnemngai taka phuah \hin ram a\anga beiseina ênga
Kan theihnghilh phal loh tur a ni. vanram min thlirtirtu a ni.
ZIKPUII PA ROKUNGA
(K.C.LALVUNGA) (1914 – 1969)
(1929 – 1994)
Novel el Essay ziak thiam,Zofate Kaihlek leh Lengzem hlate
Hmasawnna tur leh thu leh hlaa Kristianna nen a insut laia thalaite
Tiharhtu Arsi eng tak a ni. thawpikna hlaa thawi dam a,
Mizoram nun leh thilte ngaihsan
kawnga hlaa kai harhtu, Zoram hi
Chhawrpial runa chantirtu a ni.
VANKHAMA LIANDALA
(1906 – 1970) (1901 – 1980)
Zoram mawinate,len lai hun Hla chul thei lo Pi Pu chhuahtlang
Hlutzia leh nungchate hlaa tah hlui hmanga hmanlai Mizo nun
Lutin mawi takin a phuah a, pho iar a, kantlang ram par vulna
Zoram pangpar mawizia thleng tih hla hmanga Zoram chu
A puangtu,hla phuahtu hming- ‘Pangpâr huan’ anga puangtu a ni.
Tthang a ni. Amah avang hian
Zoram chuan Rimawi Ram a lo
pu ta a ni.
SUAKLIANA C.Z.HUALA
(1901- 1979) (1903-1994)
Mitdel a nih avanga thim nen Vanram ngaihna thu ken laipuia
inbuan reng,a hlaah pawh neihin Mizo Kristian hla phuahtu
ngainat hlawh taka puang lar tak a ni a,a hla tel lo hian
chhuak thiam leh Zoram buai Zofate hi an tlei lo tih theih
avanga khaw khawm thu mi- hiala ni.
pui rilru khawih tak hlaa au
chhuahpuitu a ni.
Heng chawimawina lungte hi pianhmang inang pât, an hlat lam pawh thuhmuna phun a ni a. An thih dan seniority-in rem a niin, thu ziak mi leh hla phuahtute tlar hranga dah a ni.
Kum 2003 hi Khawbung kum 100-na a ni a. He kum zanaa hmasawnna kawng hrang hranga ke pen nana Project zingah Hla-kungpui Major Repair a tel a. Mi awmthei leh tlawmngai deuhten Hlakungpui lung granite-a thlak nan thawhlawm an thawh a. Chumi puih nan chuan Art & Culture Minister Pu K.Vanlalauvan sum thahnem tak a pe a. Chu bakah Education Minister Dr R.Lalthanglianan an thlalak ziahna tur a tum bawk a. Chung hmang chuan mawihnai taka thlâk a ni.
HNAM RO THLAFAM CHANG HNU
James Dokhuma
Tuipui lian râl chhaktiang zo dai vâng khawpui a chul dawn lo,
A dêng chhuak e, sakhmingthang zai tuahrem thiam zalêng awitu;
Mizo hnam ro pâr mawi zaikungpui thlafam channa zo lêr lur.
Piallei thuah riat kârah zâlin sakruang rial ang ral mah se,
An hlui chuang lo awm har thinlai hnêm khuavâl lâr ber chu.
Ka lung min lên pi pu sulhnu Zoram chanchin siamtute tuallênna,
Hmanah râlpui intu karah chêngrâng, zunfei, chemsen lên ruai e,
Tunah erawh sakhming thang chuang mitin lunglai kuaitu hnam ri mawi,
An piang chhuak hnam ro thlafam channa tlâng a chul thei lo.
Vangkhaw rual nuam Hlakungpui Mual Khawbung dairâwn phûl zauah,
Dawn lung hmingthang zalêng lungkuai thansàr zamin a bawm tlar bung e.
An phu chuang e, ram tluan naufa thu leh hla mawi ro ang min chhiah,
Nghilh ruâ awm lo Zofa zalêngten piallei hring nun chan chhung khuavêlah.
HLAKUNGPUI THAWH THUMNA
Kum 2006 chu Hlakungpui kum 20-na (China Jubilee) a ni a. Kum 10 dan zela thu leh hla lama hnam ro min hnutchhiahtu tute nge kan chawimawi phu ang tih Committee-in ngun taka thlirin a ngaihhnuah – thu ziak mi Pu A.Sawihlira leh Rev Saithanga; hla phuahtu Pu Râlngama, Pu Lal\anpuia, Pu Zasiama, Pu Siamliana leh Pu Vanmawiate chawimawina buatsaih a ni a. May 16, 2006 (Thawhlehni)-ah Art & Cultur Department Director Pi Boichhingpuii’n a hawng a. Chawimawina lungahte chuan hetiang hian ziak a ni:
ZASIAMA
(1900- 1953 )
Zofate rilrem zawng taka hla phuah thiam, lungngaihna ata lâwmna, hlauhna ata muanna, thim ata ênga luhna thute phuahtu a ni.
VANMAWIA
(1922 – 1980)
Hlapui mawi taka phuahtu a ni a.Vânram chu thlen châkawm êm êm a puangin:
Ram êng mawi tak chu a awm,
Tlansâte lênna ram nuam.
ti meuh va hla chul thei lo phuahtu a ni.
RALNGAMA
(1907 – 1981)
Lusûnna leh hring nun khawvel a\anga vanram ngaih hla \ha tak phuah thiam, Krismas hla chul thei lo phuahtu a ni a. Zofate theihnghilh phal loh tur a ni.
SIAMLIANA
(1894 -1962)
Vanram chu puan vâr sin mipui tam tak, tuma chhiar sên lohte lênna a nihzia te, Pathian chu Alpha leh Omega a nih dân te hlaa puang chhuaktu, hriatreng hlawh tur a ni.
LALTANPUIA
(1915-1997)
Lengzêm hla lunglên thlâk leh hla thu lungkuai tak hmanga phuah thiam. Mizo innghahna tling –
Lungrualna hi ram leh hnam tan,
Himna kulhpui ber a lo ni.
tih hla hmingthang phuahtu a ni.
Rev. SAIAITHANGA
(1987 – 1980)
Mizote mamawh lehkhabu \hahnem tak leh Kohhran châwmna atana tlingte ziaktu a ni a, Zofate’n an hre kumkhua dawn a ni.
A.SAWIHLIRA
(1931-2000)
Science leh Mathematics-a Mizote kaih harhna tling lehkhabu \hahnem tak ziaktu, tunlai thiamna lama rual pâwl pha tura Zofate hlângkaitu a ni.